Bewustzijn en zingeving

Dit artikel vormt een samenvatting van mijn manier van kijken naar betekenisgeving, zingeving en spiritualiteit.
Mijn manier van kijken is in de loop van mijn leven, in de loop van de jaren veranderd, verruimd meerlagig geworden en kloppender.
Het zo woorden geven helpt mij om mij te blijven verwonderen en mijzelf te blijven onderzoeken en daardoor mijn bewustzijn te verruimen.
Ik ben daarvoor dank verschuldigd aan René Gudde en Henk Steenhuis; Paul Tillich, Kazimierz Dąbrowski; Cynthia Bourgeault; mijn sparmaatje Neely de Ronde, maar daarachter staan nog veel, veel meer namen van mensen die mij dierbaar zijn en mij handvatten hebben gegeven op mijn levensweg door hun schriftelijke of fysieke woorden en daden.

Van betekenis zijn
Ieder mens leeft het leven van elke dag. Ieder mens geeft dat op zijn eigen manier bewust of onbewust vorm. Hij doet wat hij altijd deed, waardoor hij krijgt, wat hij altijd kreeg. Daarin is de één bezig met ‘zo hoort het en zo moet het’ en volgt dat nauwgezet na. Een ander heeft zijn handen vol aan het hebben en nog meer krijgen. Weer een ander is bezig met veel doen (workaholic) of met wat andere mensen over hem zeggen. Vaak is het een combinatie van deze drie. De dualiteit van goed en fout zijn onderscheidende oordelen hierin, vormen makkelijk een drijfveer en lijken te zorgen voor verbinding met de ander. Een mens met een nog niet ontwaakt bewustzijn heeft daarin een grote behoefte aan van betekenis zijn om daar zijn bestaan aan te ontlenen, Dat lijkt hem bestaansrecht en bestaansgrond te geven. Dat zorgt er voor dat hij niet geconfronteerd hoeft te worden met zijn eigen dood en noodlot. (Paul Tillich)
Het lijkt in deze fase van het leven of de gebeurtenissen van het leven je overkomen en je er zelf geen aandeel in hebt.

Volwassen worden
Ieder mens wordt uitgenodigd om de weg naar binnen te gaan: ontdekken wie hij is en wat hij wil. Ieder mens komt in zijn leven momenten, periodes (korte of langer van duur) van desintegratie tegen veroorzaakt door verlies, vaak op het snijvlak van leven en dood. Ingrijpend verlies (van gezondheid, van een dierbare, van werk) zorgt voor het meer of minder uiteen vallen van mijn beeld over mijzelf, over mijn omgeving en over het bestaan. (Kazimierz Dąbrowski) Dat uiteenvallen vraagt van mij de weg naar binnen te gaan.
Deze weg is noodzakelijk om volwassen te worden en eigen bewuste keuzes te maken. Daarvoor heeft ieder mens zijn persoonlijke ontwikkeling of individuatieproces te doen (Carl Gustav Jung). Het is een groeiproces. Het is volwassen worden, waarbij de mens zich bewust wordt van zijn uniekheid tegenover andere mensen. Daarvoor moet hij naar binnen en onderzoeken wat er in hem omgaat, maar ook onderzoeken wat zijn gaven en talenten zijn en die bewust inzetten. (animatiefilmpje over dit proces)

Bewustzijn ontwikkelen
Als ik deze weg van persoonlijke ontwikkeling ga, dan ontdek ik waarom ik doe wat ik doe. Ik word als het ware wakker. Daardoor ben ik in staat bewust keuzes te maken, waardoor ik uiteindelijk niet meer krijg, wat ik altijd kreeg, omdat ik het niet meer doe, zoals ik het altijd deed.
Bewustzijn is het vermogen om jezelf en je omgeving te ervaren en waar te nemen. Bewustzijn leert je wie je bent en in welke relatie je staat tot de ander. Door bewustzijn reflecteert een mens op indrukken uit de buitenwereld en de binnenwereld. Gewaarzijn is datgene wat het bewustzijn waarneemt. (Phoenix Opleidingen) Dat gewaarzijn komt door bewust die informatie die een mens door zijn lichaam, door zijn zintuigen en door zijn voelen krijgt op te merken. De mens leert dan de taal van zijn lichaam verstaan. Dualiteit – dit ben ik, dat ben jij – is een belangrijk onderscheid dat gemaakt gaat worden, omdat grenzen zichtbaar worden.
Er zijn vijf bewustzijn niveaus (Psychose; Verwarring; Specialisme; Wijsheid; en Realisatie) die ik bij Reinoud Eleveld ontdekte en die ik koppelde aan de ontwikkelings niveaus van Kazimierz Dąbrowski.

Door mijn persoonlijke ontwikkelingsproces ontwaakt mijn bewustzijn. Ik kan naar mijzelf van een afstand kijken en zien dat wat ik doe wel of niet kloppend voor mij is. Ik leer dat benoemen en daarover reflecteren. Ik leer steeds meer eigenaar te worden van mijn doen en mijn laten en ontdek dat ik zelf in staat ben een antwoord te vinden en te geven op mijn lot.

Non-dualiteit
Als kind moet ik leren: dit is goed, dat is fout, dit is warm, dat is koud. Daar leer ik het leven door leven. Dat is noodzakelijk. Als tiener leer ik me daartegen te verzetten: fijn dat jij dat vindt, maar ik doe het anders! Zo leer ik waar mijn eigen grenzen liggen. Wanneer ik ontdekt heb wie ik ben, wat ik wil en niet wil, wat ik kan en niet kan, wordt de dualiteit geintegreerd. Dik-dun, goed-fout, arm-rijk, leer ik in de context te bekijken en zien als twee kanten van hetzelfde. Mijn hart gaat open en mijn hart gaat spreken en wordt mijn leidraad.

Zingeving
In de mate waarin de mens bewust is, in die mate ervaart hij ontdekt hij zijn zin. Voor mij is zingeving het antwoord op de vraag wat betekenis geeft aan mijn zijn. Zingeving komt uit het hart. Betekenisgeving komt uit het verstand. Zingeving is een begrip uit de metafysica, wijsgerige antropologie en de psychologie en gaat over de zin ontdekken van belangrijke levensgebeurtenissen en van de zin van het bestaan zelf. (Phoenix Opleidingen) Ieder mens heeft in het diepst van zijn wezen een existentiële behoefte aan zinvolheid, gedreven door de existentiële angst van leegte en zinloosheid (Paul Johannes Tillich).
Ik denk dat zonder bewustzijn zingeving niet wordt opgemerkt. Vreugde en verdriet worden zichtbaar en bewust ervaarbaar wanneer er zinvolheid aan gegeven wordt.

Werk krijgt inhoud door er zin in te ontdekken, niet door er betekenis aan te ontlenen. Dat is in onze tijd lastiger omdat minder zichtbaar is wat de zin is van ons werk. De Belgische psychoanalyticus Paul Verhaeghe zegt dat burn-out en depressie kenmerken zijn van onze tijd, omdat het niet meer gaat om zin, maar om de prestatie van het individu, de targets halen.
René Gude (1957–2015) heeft het agoramodel ontwikkeld. Een model voor zelfontplooiing aan de hand van het marktplein van de Griekse wereld (700 tot 300 v.Chr.) en laat zien dat sport, kunst, religie en filosofie een indeling is, die ons inzicht kan geven.
Wat René Gude aan vormen van zingeving in zijn agoramodel weergeeft, heb ik schematisch als volgt vorm gegeven:

Materialisme beperkt zingeving
In mijn werk nodig ik mensen uit tot persoonlijke ontwikkeling, omdat ze niet meer willen doen wat ze altijd deden, omdat die uitkomst hen belemmert. Verandering kan tot stand komen in alle lagen van de hierboven weergegeven zingevingsvormen (Z1 tot en met Z4). Door dat proces komt men dichter bij zichzelf en daardoor bij zijn eigen zin: wat kan ik, wat wil ik en hoe wil ik dat vormgeven naar lichaam, ziel en geest. Waardoor hij niet boven zichzelf uitgetild word, maar juist in verbinding met zichzelf tot meer in staat is, dan hij ooit verwachtte.
Het evenwicht tussen deze vier aspecten is niet vanzelfsprekend. Het rationalisme werd in onze tijd steeds meer vervormd tot de waarde van het meetbare en maakbare en daarmee verdween de zingeving veelal uit het zicht. Het daardoor ontstane materialisme minimaliseerde de waarde van ons lichaam en van onze zintuigen, en van het staan voor de waarde van ons leven en ons werk. (Bernardo Kastrup)

Zingeving heelt
In mijzelf en in mijn werk zie ik dat de bovengenoemde vormen van zingeving heling geven in het leven van mijn cliënten als die vormen van zingeving hun evenwicht vinden. Als het accent door omstandigheden (aannames, overtuigingen) onevenwichtig wordt vormgegeven, komt men vroeg of laat in de knel. Daarom is reflectie en de dialoog daarover met een ander zo belangrijk, zodat je niet onbewust in je eigen valkuilen verstrikt raakt, maar ook om steeds meer inzicht in jezelf en de zin van je handelen te ontdekken en te groeien naar een zelfbewuster mens.

Spiritualiteit
In mijn werk zie ik dat bewustzijn zingeving mogelijk maakt en dat men zich bewust wordt van het verschil tussen religie en spiritualiteit. Onder spiritualiteit versta ik dat – nu ik weet wie ik ben, wat ik kan en wat ik niet kan, wat ik wil en wat ik niet wil, en ik de zin van mijn zijn heb ontdekt – ik verbinding krijg met het grotere, het geheel dat buiten de rede zich laat vermoeden. In de mate dat mijn bewustzijn ontwikkeld is, mijn zingeving evenwichtig vorm krijgt, zie ik hoe ik in een groter geheel pas en hoe ik daar met mijn zijn aan kan bijdragen. In spiritualiteit ontbreekt voor mij het oordeel over mijzelf en over de ander. De dualiteit wordt in dit stadium geintegreerd. Ik leer leven vanuit onvoorwaardelijke liefde te zijn, te wezen zou ik eerder zeggen. Wezen is voor mij het zijn in aanwezigheid van de liefde. Ik doe alleen nog wat ik kan en wat ik wil en wat in het grotere geheel mijn taak is om te doen. (Kazimierz Dąbrowski)

Rituelen
Die spiritualiteit krijgt vorm door zinnelijke en zintuigelijke rituelen. Rituelen maken het mogelijk het onzegbare toegankelijk en ervaarbaar te maken. Middels metaforen, rituelen, symbolen of een systemisch beeld word ik als betrokkene op alle lagen van mijn wezen bij het proces betrokken en in een groter geheel geplaatst. Hierbij ben ik zelf volop in het geding en word ik op alle bewuste en onbewuste lagen aangeraakt naar lichaam en naar ziel, waardoor ik boven mijzelf wordt uitgetild en in die grotere ruimte wordt geplaatst. Daardoor ga ik keuzes maken die voor mij zinvol en zinontdekkend zijn, wat anderen daar ook van vinden. Daardoor is het steeds meer kloppend wat er boven en beneden gebeurt en wat zich binnen en buiten mij voltrekt, waardoor er een zinrijke samenhang zichtbaar en ervaarbaar wordt.

Dit gehele proces heb ik zichtbaar gemaakt in dit schema:

Mijn werk
In mijn werk bevraag ik mensen op waar zij nu staan en waar zij naar toe willen en kijk ik met hen mee, stel ik vragen en zoek ik met hen hun antwoorden, die kloppend zijn voor de persoon, de relatie of het familiebedrijf waarmee ik werk. Of zoals mijn opleider nog niet zo lang geleden zei: ‘Dineke, je bent een kanarie in een kolenmijn. Je voelt als eerste waar zuurstof tekort optreedt.’ Doordat ik mijn leven heb leren leven en de tegenslagen daarin ben aangegaan, durf ik ook die kanarie te zijn. Een kanarie is zichzelf en laat zien wat er aan de hand is, zonder oordeel, zonder aannames, zonder overtuigingen, maar vanuit zijn wezen (werkwoord). Dat is voorbij coach-zijn, dat is mijzelf aanbieden in wie ik ben en zoals ik in het leven sta, onafhankelijk van waardering, erkenning of aanzien.

Hier vind je de onderwerpen in één schema op een rijtje: