Alchemie, een tipje van de sluier

Er wordt regelmatig gesproken over alchemie en alchemisten, maar wat is alchemie nu eigenlijk precies en wat zijn de verschijningsvormen waarin we het tegenkomen?

auteur: Saskia de Vries
datum: 4 mei 2008
website: http://www.dossierx.nl/

Tegenwoordig is de alchemie in de algemene beeldvorming gereduceerd tot een duistere praktijk uit de Middeleeuwen, met verhalen over het creëren van goud uit lood. Als we aan een alchemist denken zien we al snel een oude bebaarde man die mompelend vreemde toverformules uitspreekt boven een borrelende ketel, in de hoop goud uit lood te maken. Dat beeld hebben we vooral te danken aan de geheimzinnigheid waarmee alchemisten zich door de eeuwen hebben omhuld. Dit is niet toevallig; de alchemisten waren ervan overtuigd dat degenen die niet klaar waren voor de kennis en wijsheid die de alchemie bracht, er ook niks over hoefden te weten. Ze ontwierpen ingewikkelde geheimtalen en symbolen om te beschrijven wat ze deden. Wij zullen proberen om in dit artikel een tipje van de sluier op te lichten en een oppervlakkig beeld te schetsen van de basis van de alchemie. Oppervlakkig omdat veel van de “geheime kennis” nooit onthuld is en alleen de basis, zodat we op dit artikel kunnen voortborduren als we in nieuwe artikelen de verhalen over beroemde alchemisten vertellen.

Het woord alchemie
Het Arabische woord, al-kîmiyâ, waarvan ons woord alchemie is afgeleid, gaat (via het Syrisch) terug op het Griekse chèmía, dat twee mogelijke oorsprongen heeft: ofwel gaat het terug op een Egyptisch woord (kamt, quemt, chemi) voor “zwarte grond” ofwel is het een afleiding van het Griekse werkwoord voor “doen vloeien/smelten” sc. van metalen, nl. cheîn, vandaar chumeia of chèmeia. Alternatieve benamingen voor de alchemie zijn: “het (Grote) Werk”, “de (Heilige/Goddelijke/Zwarte) Kunst” , “de Wijsheid”, e.a. Ook inzichtelijk kan de woordzin zijn, die in het Nederlands en Duits via de woorden Al en Chemie, op de chemie (het verbinden) van het ‘Al’ duidt.

De basiselementen
De experimenten van de alchemisten waren gebaseerd op Aristoteles’ theorie van aarde, lucht, vuur en water. Zij geloofden dat alles uit een combinatie van deze elementen bestond. En dat deze elementen in de juiste dosering en met de juiste methodes getransmuteerd konden worden in om het even welke van de andere elementen. Water kon gemakkelijk worden omgezet in lucht door het te koken enz. Aangezien volgens deze theorie alles op deze planeet een combinatie van deze elementen is, werd het ook mogelijk geacht elk basismateriaal om te zetten in wat je maar zou willen. Natuurlijk werd goud bovenaan het lijstje van de meest gewilde materialen gezet.

Lichamelijk
Maar de vier elementen konden ook in vier lichaamsvochten gevonden worden, namelijk slijm, bloed, gal en zwarte gal. Volgens de theorie zijn deze lichaamssappen bij een gezond persoon in evenwicht. Ziekte was het gevolg van een tekort of een overschot aan een van de sappen. De alchemistische experimenten richten zich dus ook op de overgangen van ziekte naar gezondheid en van ouderdom naar jeugd en uiteindelijk onsterfelijkheid.

Geestelijk
Verder gebruikten veel alchemisten de zoektocht naar deze formules als symbolen en metaforen voor de zoektocht naar morele volmaaktheid. Bijvoorbeeld ‘van lood goud maken’, dit zou een metafoor
voor een zuiveringsproces kunnen zijn; niet alleen het zuiveren van stoffen, maar ook het zuiveren van de menselijke geest. Het verkrijgen van het goud, “the greater stone” of de “steen der wijzen” zou synoniem kunnen zijn voor ‘verlicht’ raken. Het zou voor een alchemist dan ook nooit het doel zijn om rijk te worden met zijn/haar alchemistische kennis, het doel van de alchemistische processen is door een transformatie in de natuur mee te maken, zelf te transformeren naar een hogere staat van zijn. De reden dat alchemisten tegelijkertijd met het stoffelijke en het onstoffelijke experimenteerden was dat ze dachten dat succes op het ene terrein ook succes op het andere terrein betekende.

Steen der Wijzen
Vele eeuwen hebben westerse alchemisten gezocht naar de Steen der Wijzen (zie ook een eerder artikel op deze site over Nicolaas Flamel) wat waarschijnlijk in werkelijkheid geen steen was maar een stof, waarvan alchemisten dachten dat ze die konden krijgen met goddelijke hulp, door bepaalde grondstoffen aan ingewikkelde chemische behandelingen bloot te stellen.

Wanneer de Steen der Wijzen maar eenmaal was ontdekt, zou slechts een kleine hoeveelheid van deze magische stof die bij een gewoon metaal werd gevoegd, dat metaal in goud veranderen. Ingenomen als geneesmiddel zou men zieken kunnen genezen en misschien zelfs onsterfelijk kunnen worden. Vandaar dat ook dikwijls de term Levenselixer werd genoemd. Of al deze experimenten ooit de Steen der Wijzen hebben opgeleverd is nooit bewezen (al zijn er wel zeer aannemelijke verhalen over) wel hebben ze in ieder geval een grote bijdrage geleverd aan de basis van de scheikunde zoals we die vandaag de dag kennen. Kennis over geneeskunde, scheikunde, filosofie of godsdienst werd beschouwd als eenheid. Alle verschillende takken waren verschillende kanten van die eenheid. Ze leiden naar een groter begrip van het “al”.

Zo Boven, zo Beneden
Deze zin die zowel in de astrologie als in de alchemie veelvuldig werd gebruikt betekende dat alles in het heelal (macrokosmos) zijn evenbeeld had in de aardse wereld (microkosmos) De zin komt uit hermetische geschiften die worden toegeschreven aan Hermes Trismegistus die fungeerde als profeet en als spiritueel leider van het hermetisme. Hij was een inspiratie voor de westerse alchemie, astrologie en het occultisme. In deze teksten is op de typisch alchemistische, geheimzinnige wijze uitgelegd welke zeven (zuiverings-)stappen nodig zijn om tot de Steen der Wijzen te komen.

1. Calcinatie (verbranding)
2. Dissolutie (oplossen)
3. Separatie (scheiden)
4. Conjunctie
5. Fermentatie
6. Distillatie
7. Coagulatie

ad 1. Bij de eerste stap, calcinatie, wordt het ego verbrand. Met het ego bedoelt men in dit geval het dagelijkse masker dat je op hebt, die het belangrijk vindt dat je make-up goed zit en die zich zorgen maakt over wat anderen zeggen over je. De scheikundige kant hiervan is het verbranden van de te zuiveren substantie (meestal een plant).

ad 2. Bij de tweede stap, dissolutie, los je de restanten van
je ego op. De restanten bestaan uit de mannelijke (verstand) en vrouwelijke (gevoel) kanten (of yin en yang, of hoe je het noemen wil) maar is nog sterk vervuild met de resten van het ego. Ook in de scheikunde is dit het oplossen van de resten (as) in een oplosmiddel.

ad 3. Bij de derde stap, separatie, scheid je de restanten van elkaar, het mannelijke van het vrouwelijke. De rest gooi je weg (de resten van het ego). In de scheikunde staat dit gelijk aan bijvoorbeeld extractie of chromatografie.

ad 4. Bij de vierde stap, conjunctie, verkrijg je de ‘lesser stone’. Het is de eerste hereniging van de twee delen (verstand en gevoel). De alchemisten noemden dit ook wel huwelijk van de koning en de koningin. Bij het bereiken van deze stap is het de bedoeling dat je een soort innerlijke rust voelt; je dualiteit is verenigd zonder tussenkomst van een ego. Dit is niet het einde maar slechts het begin; dit ‘koninklijk kind’ moet met beide benen op de grond blijven staan en het doel voor ogen houden.

ad 5. Fermentatie oftewel gisting is de vijfde stap. Scheikundig gezien is het een omzetting. De bij stap vier verkregen stof moet eerst rotten en dan gisten om een nieuw soort verbinding te krijgen. De oude alchemisten voegden bij het rottingsproces vaak mest toe om het te versnellen. Na de rotting begon de werkelijke gisting, dat (meestal) resulteerde in een geelachtige stof.

ad 6. Distillatie is de zesde stap. Scheikundig is dit het laten koken en condenseren van de bij stap vijf verkregen stof, om een hogere concentratie en hogere zuiverheid te verkrijgen. Letterlijk laat je ook hier het wereldlijke leven los.

ad 7. Coagulatie, de laatste stap. Dit is het ultieme samengaan van de – ultiem – gezuiverde delen van jezelf. As Below so Above, As Above so Below. Je geest wordt één met je lichaam en je lichaam wordt één met je geest. Dit is verlichting. (bron: wikipedia)

Symbolen
Ieder ding had een functie en was doordrongen van de universele geest. Het was deze geest die het geheim bewaarde en die de alchemisten probeerden te vangen om in de Steen der Wijzen onder te brengen. Venus stond bijvoorbeeld voor koper en de kleur groen, de duif en de mus en de kracht van de liefde. De alchemisten maakten veel gebruik van deze verschillende benamingen. Het leverde ook kant en klare code op, waarin een bepaalde naam door een andere werd vervangen. Omdat ze bang waren dat hun informatie in verkeerde handen terecht kwam schreven ze hun geschriften altijd in dubbelzinnige bewoordingen. Het geheimzinnige karakter van de alchemistische symboliek zorgde ervoor dat er veel verschillende verklaringen aan gegeven konden worden. Sommige symbolen konden worden uitgelegd als onderdeel van laboratoriumwerk, maar evengoed als een stadium van zieleleven of allebei. De alchemie maakte gebruik van een grote verscheidenheid aan symboliek die afkomstig was van de astrologie, godsdienst en magie. Enkele symbolen werden wel ontcijferd, maar die hebben nauwelijks bijgedragen tot een algemene handleiding. Een zwarte kraai betekende bijvoorbeeld een rottingsproces. Een duif gaf een sneeuwwitte stof aan die door zuivering werd verkregen en zo zijn er wel meer symbolen ontcijferd.

Alchemie uit alle windrichtingen
We kunnen een grof onderscheid maken in verschillende stromingen binnen de alchemie
1.Vroeg Egyptische alchemie – Voornamelijk gericht op experimenten met legeringen
2.Griekse alchemie – Basistheorieën over de elementen en hermetische en gnostische filosofieën
3.Arabische alchemie – Smeltkroes van de Egyptische en Griekse Alchemie
4.Chinese alchemie – Voornamelijk gericht op gezondheid (levens-elixer) en onsterfelijkheid o.a. door seksualiteit en symboliek
5.Westerse alchemie – Voortbordurend op de Arabische alchemie met toevoeging van Christelijk en Hermetisch gedachtengoed.

Alchemie in het heden?
Hoewel we zouden kunnen denken dat alchemie in de huidige tijd niet meer bestaat is dat niet helemaal juist. De stoffelijke experimenten van de alchemie kunnen we terugvinden in vele exacte wetenschappen zoals scheikunde en natuurkunde, het zoeken naar een lang leven en onsterfelijkheid kunnen we terugvinden in bijvoorbeeld de zeer moderne nanotechnologie en de geneeskunde, het transformeren van elementen kan men terugvinden in nucleaire technologie en van de spirituele kant van de alchemie is via het hermetisme veel verweven geraakt in de New Age. Veel van wat wij in het heden van de alchemie weten is overgeleverd door middel van verhalen over bekende alchemisten en hun experimenten, één zo’n verhaal over Nicolaas Flamel staat al op deze site. Verhalen over andere grote alchemisten en alchemistische theorieën zullen in de loop van de tijd worden toegevoegd. De grondbeginselen heeft u in ieder geval nu al kunnen lezen.

Lees ook op deze site: Nicolaas Flamel en de Steen der Wijzen
Bronnen:
* WikiPedia: Bruisvat
* Alchemie research library
* Geheimzinnige wetenschappen Lecturama
* De wereld van het ongrijpbare RD
* Alchemie Jay Ramsay