Studie en vrijheid

DE STUDIE, EEN DAAD VAN VRIJHEID
Hoe kan men weerstand bieden aan de uniformisering die op de loer ligt? Voor de Talmoed is studie de daad van weerstand tegen de ‘taal van de instituten’. Worstelen met de tekst maakt de woorden weer open voor hun vele betekenissen. Het instituut neigt naar het gebruik van een unieke, eensluidende, eenvormige taal met een betekenis, waarop onverdraagzaamheid en hardheid tegenover de enkeling is gebaseerd. Daartegenover staat dat het onderwerp en de formulering ervan juist toegang hebben tot vrijheid door de betekenis van de tekst ‘vrij te maken’. Het is niet zonder betekenis dat het feest van Pesach – het joodse Paasfeest, dat moment van overdracht aan de kinderen via de vragen die de zonen aan hun vader stellen – gebaseerd is op de overdracht van dit vermogen tot ‘ondermijning’ dat zich in de taal bevindt. De vrijheid doorgeven gebeurt altijd via de mogelijkheid een tekst om te gooien, betekenis onder of over de basistekst te leggen. Doordat de mogelijkheid bestaat zich los te maken van het feit dat de Tora is gegraveerd op stenen tafelen, ontstaat vrijheid. We hebben het al gezegd in het eerste hoofdstuk naar aanleiding van de leraren: ‘Lees niet charoet – gegraveerd, maar cheroet – vrijheid.’
Door de interpretatie die de tekst van de bestaande betekenis ontdoet en een nieuwe betekenis creëert, het lezen en ‘ontlezen’, bouwt de mens voortdurend aan zichzelf. Je zou het ook zo kunnen zeggen: degene die leest ‘ontknoopt’ de tekst, maakt hem los van zijn boeien. Deze creatieve vorm van lezen laat de lezer opnieuw geboren worden, maar nu voor zichzelf ná zijn biologische geboorte en zijn binnenkomst in de instellingen van de maatschappij. Hij wordt geboren als een enkeling, die enig is en verschillend van alle anderen, een die zich van hen onderscheidt.

datum: 14 november 2018
website: https://mystiekfilosofie.com/2018/11/14/studie-en-vrijheid/

HET BELANG VAN EEN IEDER
Door te scheppen en te vernieuwen bouwt de mens aan zichzelf en bestrijdt hij het gevaar van pasklare gedachten. Omdat de nieuwe interpretatie van hem zelf is, wordt hij zich niet alleen van zijn eigen unieke plaats bewust, maar ook van zijn eigen unieke verantwoordelijkheid, van zijn persoonlijke weg die hij moet volgen, van het bijzondere bouwwerk dat hij moet opbouwen. Wat Martin Buber zegt over het Chassidisme is volledig van toepassing op onze uitleg van het derde gebod. Voor het Chassidisme vertegenwoordigt iedere persoon die in deze wereld wordt geboren iets nieuws, iets wat voordien niet bestond, iets wat origineel is en uniek. Het is de plicht van ieder mens in [het volk] Israël om op waarde te schatten dat bij in deze wereld uniek is door zijn geheel eigen karakter, en dat er nooit iemand is geweest die aan hem gelijk is. Want, als er iemand aan hem gelijk was geweest, zou het immers helemaal niet nodig zijn dat bij op deze wereld was. leder mens apart is een nieuwe schepping in de wereld en er wordt een beroep op hem gedaan zijn specifieke aard in deze wereld waar te maken. De allereerste taak van ieder mens is de verwerkelijking van zijn unieke, nooit eerder voorgekomen en dus ook nooit hernieuwde mogelijkheden en niet de herhaling van iets wat iemand anders, ook al was het de grootste van allen, al heeft volbracht. Dit idee wordt door Rabbi Soesja even voor zijn dood als volgt uitgedrukt: ‘ In de andere wereld zal mij niet worden gevraagd:
“Waarom ben je niet Mozes geweest?” Men zal mij vragen: “Waarom ben je niet Soesja geweest?” , De volgende gedachte van Emmanuel Levinas omtrent de persoonlijke verhouding die ieder met de tekst van de openbaring heeft, sluit volledig hierop aan.
Alles vindt op zo’n manier plaats, alsof elk persoon door zijn uniek zijn de openbaring van een uniek aspect van de waarheid zeker stelt, en alsof bepaalde kanten van hem zich nooit geopenbaard hadden indien bepaalde personen binnen het geheel van de mensheid ontbroken hadden. Dat wijst erop dat de totaliteit van het ware gevormd wordt uit het aandeel van talloze personen: het is alsof terwijl elk luisterend oor in z’n uniciteit het geheim van de tekst draagt, de stem van de Openbaring, zoals deze heel precies haar weg kiest via ieders oor, noodzakelijk is voor het Geheel van de waarheid. In chassidische teksten vinden we dit idee opnieuw uitgedrukt, namelijk dat ieder mens een letter of een deel van een letter is. Het boek is af wanneer er geen enkele letter meer ontbreekt. Iedereen moet zijn eigen letter schrijven, zichzelf schrijven om het boek te creëren en de betekenis ervan nieuw leven in te blazen. Dat houdt in dat de lezer zich uit zijn passieve houding moet los maken, dat hij moet ophouden te denken dat het voldoende is als hij de betekenis in zich opneemt en dat hij geen enkel aandeel heeft aan de uitwerking ervan. Zoals de Franse psychiater Serge Viderman het zo prachtig uitdrukt:
[Moge de lezer] slechts weten dat de tekst tot hem spreekt over hem en over zijn eigen geschiedenis, en onmiddellijk zal de veelheid van mogelijke betekenissen zich aan hem opdringen… Het wil zeggen dat een tekst geen vaste betekenis heeft, dat de waarheid van een tekst overal en nergens is, dat iedereen het recht heeft verschillende betekenissen het licht te doen zien, en over de betekenissen te beslissen…


LEZEN IS AAN ALLEN GEGEVEN
Wat we zojuist hebben gezegd houdt in dat studie volgens de manier van lezen waarbij de algemeen geldende gedachte en taal worden ‘gedeconstrueerd’, van
essentieel belang is. En laten we niet denken dat dit is voorbehouden aan een klein aantal mensen, aan enkele ingewijden. Rabbi Nachman van Bratslav zegt:
Zelfs een eenvoudig mens zal nieuwe dingen kunnen zien, nieuwe betekenis kunnen vinden, indien hij de tijd neemt om te lezen, indien hij goed naar de letters van de Tora kijkt. Het betekent dat deze letters zullen gaan oplichten, dat ze zich gaan vermengen en zich met elkaar gaan verbinden wanneer zij heel intens worden bekeken. [Talmoedtractaat Joma, 73b] Hij zal dan nieuwe ordeningen van de letters kunnen zien, nieuwe woorden, en hij zal in het boek dingen kunnen vinden waaraan de schrijver van het boek helemaal niet heeft gedacht. En dit alles is mogelijk zonder moeite, zelfs voor een eenvoudig mens. Maar men moet deze ervaring niet proberen af te dwingen, want het is juist mogelijk dat je dan niets ziet, hoewel dit alles ook de eenvoudige mens betreft…
Rabbi Nachman wil hiermee zeggen dat de gedachte van iedere werkelijk belangrijke tekst over zichzelf heen reikt, dat zijn ‘kunnen zeggen’ zijn ‘willen zeggen’ overtreft. Men kan stilstaan bij wat een tekst wil zeggen, maar dan loopt men het risico aan de transcendente dimensie ervan voorbij te gaan. Iedere werkelijk belangrijke tekst geeft aanleiding tot een nieuwe schepping en doet onophoudelijk nieuwe betekenissen ontstaan.


DE JEUGD VAN DE BETEKENIS
Het derde gebod nodigt ons uit om van onze ijdelheid af te stappen. Het is verbonden met een leesgewoonte die de structuur van het er al zijn’, van het ‘al wel bekende’, ‘alles gezien hebben’, doorbreekt. Het biedt aan wie dit spoor volgt een weg van vrijheid. De jeugd waarover Rabbi Nachman het heeft is deze voortdurende wedergeboorte, die erin bestaat het reeds gesproken woord en de reeds ‘gedachte gedachte’, waaraan velen zich maar al te graag blijven vasthouden, te verlaten. Die jeugd kan zich op alle leeftijden en in iedere omgeving manifesteren. Leren lezen dus, om ‘de onderdrukking van de subjectiviteit’, zoals de Franse jurist en psychiater Pierre Legendre dit noemt, te laten mislukken. Om de onderdrukking die door de maatschappij en de instituten wordt opgelegd en de teksten die speciaal gemaakt zijn om de subjectiviteit te doen verdwijnen, te laten mislukken.
De Tien Geboden Leren lezen opdat men zich niet tevreden stelt met de ideeën die men van anderen heeft gekregen, ideeën die zelfs als ze waar zijn ‘vals worden op het moment dat men er tevreden mee is’. (Alain)
In de traditie van de Talmoed ontstaat deze interpretatie die de vrijheid om de tekst opnieuw uit te vinden, in werking stelt, voornamelijk vanuit het woord, over en in het woord. Men moet met alle mogelijke middelen trachten een dynamiek in de taal, de zinnen, de woorden, ja zelfs in de letters te ontwikkelen.


CREATIEF LEZEN – LEZEN DAT DE STUKKEN ERAF VLIEGEN
Ieder spoor van stilte geeft kans op een rijpe vrucht. – Paul Valery
De afwezigheid van klinkers in het Hebreeuws maakt deze creatieve vorm van lezen zoals deze in de talmoedische traditie wordt beoefend en zoals wij die hier proberen te realiseren, mogelijk. De afwezigheid van klinkers verhindert het dan ook om een betekenis aan de woorden te geven die uniek is en die andere mogelijkheden uitsluit. Zolang de wortel van het woord – dat wil zeggen de medeklinkers – haar klinkers niet heeft gekregen, blijft de betekenis ervan onbepaald. Zo zijn wij verantwoordelijk voor de betekenis die wij aan de woorden geven. Volgens de Talmoed is een van de belangrijkste fouten van de mens het feit dat hij ‘vlucht voor de berg Sinaï’, een uitdrukking die Rabbi Josef Rozin als volgt uitlegt: ‘Zoals een kind wegvlucht van school’, dat wil zeggen, ‘zij hebben de letters van de Tora niet als gescheiden eenheden willen leren, maar ze hebben liever hele woorden gelezen en bestudeerd’ . Rabbi Josef Rozin stelt een benadering van de tekst die deze als een afgesloten geheel beschouwt, ter discussie. Hij doelt op de manier waarop men geneigd is de tekst als een afgeronde zaak tot zich te nemen en te integreren zoals hij is, als een handleiding. Zoals in dit woord wordt uitgedrukt, het is ‘handig’ om de tekst als handleiding te gebruiken. Men denkt op die manier ‘bij-de-hand’ te zijn. In wezen sluit men zich zo binnen de tekst op en van transcendentie is geen sprake meer. We hebben hier te maken met een houding die door de Talmoed als een buitengewoon ernstige fout wordt aangemerkt. Creatief lezen, ‘lezen dat de stukken eraf vliegen’, betekent dan ook precies het herstellen van die fout. Voor de talmoedische traditie is iedere letter een wereld, ieder woord een heelal. Letter voor letter lezen wil zeggen: de ruimte tussen de letters aanvoelen en de samenhang van de tekst ervaren, terwijl men hem tegelijkertijd ontdoet van zijn zwaarwichtige typografische vorm.


RESPECT VOOR IEDERE LETTER
De talmoedische manier van lezen vertegenwoordigt in feite een dichterlijke ervaring die probeert het stamelen van de taal en van de wereld, een stamelen dat tracht zich te vormen en naar het licht op te stijgen, te bevatten. Het boek en het lezen bestaan niet uit een samenpersen en opstapelen van de wereld in een woord, maar integendeel in het doen openbarsten ervan. Om dit te doen raadt Rabbi Josef Rozin ons aan om onderscheid te maken tussen ‘het lezen van de woorden’ en ‘het lezen van de letters’. Voor hem geldt dat men de letters de mogelijkheid moet laten letters te blijven, ondanks het bestaan van de woorden waarbinnen zij zich bevinden. Men moet ze de mogelijkheid geven om zich binnen het woord te verplaatsen, om te ‘reizen’ en dus andere combinaties aan te gaan om een ander woord te vormen. De talmoedische leeswijze bestaat altijd uit het herstellen van het leven, de beweging en de tijd binnen het hart van de woorden. Daarom is het ook een manier van lezen die vaak tegen de traditie ingaat en haar omverwerpt, in ieder geval als het om stereotypen gaat. Het is een manier van lezen, een interpretatie die verrast. Zij leidt de lezer buiten de platgetreden paden.

bron: Ouaknin, M.A., De tien geboden, Amsterdam 2001 (Boom) p. 79-83