Hoogbegaafd – Inhoud en vorm, C’est le ton qui fait la musique (casus Izak)

Izak belde: “Doet u ook gezinscoaching?” Jazeker. Dan wilde hij eerst graag een kennismakingsgesprek. Prima.
Nu zat hij tegenover me en vertelde: hij was 57, een getalenteerd jurist, de oudste van twee zussen en een broer, hun hoogbejaarde ouders woonden in het Gooi. Zelf woonde hij in Limburg. Als een waterval stroomden de woorden uit zijn mond. Voor hij zijn vraag om gezinscoaching toelichtte, vertelde hij wat over zichzelf:

* In contact met anderen registreerde hij feilloos wanneer iemands woorden niet overeen kwamen met zijn handelingen;
* Dergelijke discrepanties tussen woord en daad tergden zijn gevoel voor rechtvaardigheid;
* Daarom sprak hij de ander hier direct en onverbloemd op aan;
* Deze aanpak bracht hem vaak, zonder dat hij begreep waarom, in conflict met zijn omgeving;
* In zijn tiener- en studententijd bracht hem dit zo van slag dat hij twee keer een zelfmoordpoging deed;
* Om staande te blijven paste hij zich steeds meer aan zijn omgeving aan, maar in de kern begreep hij niet waarom hij niet mocht zeggen wat hij zag;
* Dit fenomeen speelde hem het meest parten in de relatie met zijn ouders. Volgens zijn vader was Izak met zijn messcherpe analyses de oorzaak van de verwijdering tussen ouders en kinderen. 

Daar zat hij, zichtbaar ongemakkelijk na deze eerlijke zelfanalyse. Maar ook: overduidelijk hoogbegaafd en net zo duidelijk zich daarvan niet bewust. Ik moest denken aan Nicolas… Ik vroeg of Izak koffie wilde, schonk die in en vroeg of ik hem een verhaal mocht vertellen. Dat mocht.
Ik vertelde dat hij me deed denken aan een lezing van prof. Dr. Tessa Kieboom. Zij is gespecialiseerd in het signaleren en hanteren van hoogbegaafdheid in het onderwijs. Ze ziet hoogbegaafdheid als een manier van zijn, die veel meer omvat dan alleen een hoge intelligentie. Zij onderscheidt twee dimensies:

* Een zgn. cognitief luik dat intellectuele capaciteiten, motivatie en creativiteit bevat;
* Een zgn. zijnsluik dat de eigenschappen perfectionisme, een uitzonderlijk gevoel voor rechtvaardigheid, hypergevoeligheid en een bijzonder kritische instelling bevat.

Ze illustreerde het zijnsluik met het verhaal van Nicolas, een Franse puber. Tijdens de lessen Frans observeerde Nicolas zijn lerares, haarscherp zag hij wat er schortte aan haar manier van lesgeven. Omdat hij daar iets aan wilde doen, zette hij zijn analyse op papier en stuurde haar die. Tot zijn stomme verbazing moest hij bij de directeur op het matje komen, die hem de mantel uitveegde en hem opdroeg zijn excuses te maken aan de lerares. Verbijsterd protesteerde hij, in de brief stond alleen maar de waarheid. Er werd niet geluisterd. Dit voorval en zijn brief verspreidden zich als een lopend vuurtje door de school. Alom was de verontwaardiging groot over wat Nicolas had uitgehaald. Niemand vroeg waarom hij zo had gehandeld. Wat een gemiste kans!
Voor de lerares Frans: alle consternatie over de brief verhinderde dat ze werkelijk stil stond bij de inhoud.
Voor Nicolas die niet te horen kreeg dat zijn analyse wel degelijk feilloos klopte. Wat hem kwalijk werd genomen was dat hij een ongebruikelijke en als kwetsend en ongepast ervaren vorm had gebruikt. De context van zijn ’fout’ werd hem niet verteld:

* De briefvorm was ongepast;
* Hij leverde ongevraagd kritiek, ongevraagd is vaak ongewenst;
* Zijn vlijmscherpe en kritische analyse, formulering en woordkeus werden volstrekt niet geaccepteerd;
* Bovendien: in de onderwijs hiërarchie accepteert een leraar niet zomaar kritiek van een leerling.

C’est le ton qui fait la musique!

Toen ik klaar was met mijn verhaal, had Izak zijn koffie op en lachte naar me als een boer met kiespijn: hij herkende zichzelf in Nicolas. Ook zijn wijze van communiceren gaf soms zoveel commotie dat zijn boodschap verloren ging en hij onthutst en onbegrepen achter bleef. Uit zelfbescherming verborg hij zijn perfectionisme, hoog sensitiviteit, rechtvaardigheidsgevoel en kritisch vermogen, maar ook zijn gekwetstheid en eenzaamheid, achter een afwerende façade. Niet eerder had iemand dit fenomeen benoemd en in verband gebracht met hoogbegaafdheid. Verbouwereerd en verslagen staarde hij even voor zich uit terwijl de impact van deze verklaring tot hem door drong. Direct zag hij toen ook het verband met de reden waarvoor hij hier was: Dit was precies wat steeds gebeurde in het contact met zijn ouders.

Als Izak iets zei, oprecht, betrokken maar scherp, hoorde zijn vader alleen kritiek en veroordeling en reageerde als gestoken, ooit door te vragen wat Izak nou precies bedoelde. Steeds weer werkten Izaks woorden, hoe goed bedoeld ook, als een katalysator die elk gesprek deed escaleren in een heftige ruzie. Het enige contact waartoe Izaks vader nu nog bereid was: een sporadische ontmoeting op neutraal terrein en een gesprek over koetjes en kalfjes. Izak zag dit als een laatste kans om het contact met zijn ouders te behouden en vroeg mij deze gezinsgesprekken te begeleiden om nieuwe escalaties te voorkomen.

Ter voorbereiding op de gezinsgesprekken sprak ik eerst apart met Izak en zijn vrouw en met Izaks ouders. Daarbij verkende ik ieders visie op de situatie en bereidheid om zich in te zetten voor een beter contact. Elk op zijn eigen wijze bleek hiertoe bereid. Zo gezegd zo gedaan. Om de zes maanden begeleidde ik een gesprek tussen Izak, zijn vrouw en zijn ouders. In het begin liep iedereen op eieren om een herhaling van de onverkwikkelijke ruzies uit het verleden te voorkomen. We focusten op het goed naar elkaar luisteren. Begrip en respect voor elkaar waren het belangrijkst. Gaandeweg zag ik lichte wijzigingen in de onderlinge verhoudingen ontstaan.

Izaks moeder was een zwijgzame, bescheiden vrouw. Zonder merkbare frustratie paste ze zich aan haar omgeving aan, sterker nog: was ze dienstbaar aan haar gezin, vooral aan haar man. Zelden, tenzij daartoe uitdrukkelijk uitgenodigd, gaf ze haar mening ergens over. Ze had niet (kunnen) voorkomen dat haar kinderen zich tegen hun ouders keerden. In onze gesprekken ging een nieuwe wereld voor haar open.

Toen Izaks hoogbegaafdheid werd benoemd ging ze rechtop zitten, de ogen wijd open. Een half woord was voldoende, ze zag en begreep direct wat dit betekende. Dit kleine gebaar verraadde haar eigen, tot nu toe onopgemerkt gebleven, hoog sensitiviteit.

Ik keek en peinsde: hier krijgt een echtgenote en moeder ineens een andere kijk op zowel haar man als haar zoon als ook op haar eigen rol in het gezin. Hoe zou ze hier mee om gaan? Kun je nog zwijgen als je ineens de achtergrond van het gedrag van je kind begrijpt en ziet welke invloed de starheid van je man, maar ook jouw eigen afzijdig blijven hebben (gehad) in het ontstaan van de conflictmodus waarin je gezin is beland? Ik zou geen antwoord krijgen op deze vragen…

Izaks 86-jarige vader had het moeilijk. Regelmatig raakte hij de draad van het gesprek kwijt. Hoewel hij de definitie van hoogbegaafdheid begreep, kon hij niet de vertaalslag maken naar de realiteit in zijn gezin. Primair lag zijn focus op het handhaven van de status quo en het belang van de juiste fatsoens- en omgangsvormen.

Omdat Izaks focus gericht was op de inhoud en de congruentie tussen woord en daad, bleven botsingen ook nu niet uit. Izak, zich nu bewust van zijn hoogbegaafdheid, deed water bij de wijn, toonde begrip maar liep stuk op de onverzettelijkheid van zijn vader die weigerde een andere manier van kijken zelfs maar te overwegen. Luidkeels herhaalde hij dat Izak de bron was van alle ongenoegens in zijn leven en zijn gezin. Zelfs zijn ouderdomskwalen weet hij aan (het ongepaste gedrag van) Izak.

Veranderen, je zekerheden loslaten, andere mogelijkheden overwegen, anders kijken, is soms te moeilijk. Toen gebeurde er iets waardoor de gezinsgesprekken abrupt stopten.

Al sinds zijn jeugd voelde Izak de impact die de Tweede Wereldoorlog had op het leven van zijn ouders, en daarmee ook op die van hun kinderen. Op zijn karakteristieke confronterende wijze zei hij tegen zijn ouders: “Jullie moeten je oorlogservaringen vertellen bij een psychiater!” Zijn vader reageerde furieus: “Als ik naar een psychiater ga, dan is dat jouw schuld”.
Toen gebeurde er iets onverwachts: Izaks moeder verbrak haar zwijgen en begon te vertellen over de oorlog, wat ze toen als puber allemaal had gezien en meegemaakt. Het was een aangrijpend, indringend verhaal dat haar zichtbaar opluchtte. Dat gunde ze haar man ook: “Man, je hebt nooit wat over je oorlogsverleden verteld, zelfs niet tegen mij. Terwijl je diverse keren aan de dood bent ontsnapt.”
Goed bedoeld maar het werkte averechts. Kortaf beet hij haar toe: “Er is helemaal niks te vertellen, er zijn er zoveel die dat meegemaakt hebben, niks om over op te scheppen.” De doorgemaakte angsten in het verzet, het vele leed om hem heen, het verlies van goede vrienden, verraad, het was en bleef onbespreekbaar. En dat niet alleen, hij nam het zijn vrouw zeer kwalijk wat zij had verteld. Voor hem was de maat vol.

Hij vond dat ik Izak de hand boven het hoofd hield en dat zijn vrouw te veel onder mijn invloedssfeer stond. Resoluut stond hij op en zei gebiedend: “Kom, we gaan”. Zijn vrouw zweeg, stond op en ze vertrokken. Verslagen sloeg Izak dit gade. Het greep hem zichtbaar aan dat hiermee ook de laatste kans op verzoening was mislukt. Zoals zo vaak voelde hij zich afgewezen. Door zijn vader die opnieuw resoluut weigerde de zondebok status van zijn zoon te ontmantelen. Door zijn moeder omdat zij zich opnieuw zwijgend voegde naar haar man. Van een verzoening was geen sprake. Toch was dit verhaal nog niet ten einde.

Enige maanden later belde Izak me, hij klonk zeer gespannen. Hij wilde een individueel coaching traject, en of dat direct kon starten? Ik hoorde de urgentie in zijn stem. Hij zei dat hij leed aan slapeloosheid en disfunctioneerde op zijn werk. Ik verbleef juist enkele dagen in een klooster in Brabant en nodigde hem daar uit voor het eerste gesprek. Een kort individueel coach traject volgde.

Ging het in de gezins coaching vooral om het verhelderen en verbeteren van de gezins communicatie, nu lag het focus op Izak zelf en met name op het integreren van zijn hoogbegaafdheid in zijn leven. Hij had, ondanks of dankzij de onbevredigende afloop van de gezins coaching, veel nagedacht.
* Hij wist nu dat wat hij zag en analyseerde vaak juist was maar dat de weerstand die zijn presentatie opriep het effect van zijn boodschap teniet deed;
* Hij voelde dat hij daarmee de ander maar zeker ook zichzelf te kort deed;
* Hij zag in dat de conflicten met zijn vader symbool stonden voor dit patroon in zijn leven;
* Hij wilde zoeken naar een betere manier!

In dat eerste gesprek realiseerde hij zich, met alle emoties van dien, hoe lang en intens hij, zelfs als volwassen zoon nog, had gehunkerd naar de aandacht en bevestiging van zijn vader. Nu erkende hij dat dit vergeefs was en waarschijnlijk zou blijven. Met tranen in zijn ogen liet hij dit verlangen los en accepteerde de afstand tussen zijn vader en hem als gegeven. Verrast merkte hij op hoezeer dit hem opluchtte, een gevoel van vrijheid gaf, van innerlijke kracht.
Voortvarend ging hij aan de slag met de andere zaken. Het zoeken naar een betere balans tussen vorm en inhoud was een boeiende uitdaging die hij vlot en succesvol oppakte.In ons laatste gesprek blikten we terug op een veelbewogen proces. Ik gaf hem als afscheid een kaart met het gedicht ‘Zo mooi anders’ van Hans Andreus omdat dat perfect paste bij de rustige zelfverzekerde Izak die met een stevige handdruk afscheid van me nam.

Jij bent zo mooi
Anders dan ik,
Natuurlijk niet meer of minder
Maar,
Zo mooi anders
Ik zou je nooit
Anders dan Anders willen.