“Ik hoop dat de samenleving wakker wordt” – grondrechten
Heribert Prantl, advocaat en voormalig politiek redacteur van de Süddeutsche Zeitung, zegt dat de Duitse grondwet onder druk komt te staan tijdens de pandemie.
auteur: Michael Maier
datum: 30 januari 2021
website: https://www.berliner-zeitung.de/en/i-hope-society-wakes-up-li.136792
vertaling: Dineke van Kooten
Berliner Zeitung: Mijnheer Prantl, u zei onlangs in een talkshow dat u zich in uw 33 jaar als journalist nog nooit zo bang hebt gevoeld als nu. Waar bent u bang voor?
Heribert Prantl: Ik ben bang voor onze fundamentele rechten. Ik maak me zorgen. Grondrechten zijn het mooiste en belangrijkste dat we in onze staat hebben. Ik heb het gevoel dat ze in de pandemie worden geminimaliseerd of terzijde worden geschoven. De essentie van grondrechten is echter dat ze het hoofd moeten kunnen bieden aan een crisis. Daarom worden ze grondrechten genoemd. Het zijn de bakens die schitteren in een democratie. Het is fataal om te geloven dat ze een tijdje minder fel kunnen schijnen. Maar deze houding lijkt me belangrijk als ik naar het huidige politieke landschap kijk. Ik had nooit kunnen vermoeden dat we zulke aanzienlijke beperkingen van onze vrijheid zouden ervaren.
Hans-Jürgen Papier, de voormalige president van het Federale Constitutionele Hof, zei dat hij nooit had kunnen vermoeden dat zulke strenge vrijheidsbeperkingen zouden worden beslist door de uitvoerende macht. Hij wees erop dat beslissingen over grondrechten een brede sociale en democratische basis vereisen. De beleidsvorming wordt bepaald door wetenschappers en virologen, maar de overheid moet ook luisteren naar grondwettelijke juristen, opvoeders, sociologen, economen en kinderartsen. Grondrechten zijn niet een hoop gebrabbel. In een democratische rechtsstaat schuilt kracht in de belofte van fundamentele rechten – vooral in tijden van crisis. Het coronabeleid respecteert onze grondrechten ondoelmatig.
Berliner Zeitung: Beperkingen op grondrechten zijn niet geheel nieuw. We hebben dit gezien in de strijd tegen terrorisme.
Heribert Prantl: Dit kwam niet uit de lucht vallen. We hebben beperkingen op grondrechten gehad sinds het RAF- en terroristische tijdperk. Zelfs toen werd ons verteld dat dit slechts tijdelijke maatregelen waren. Maar deze wetten zijn vandaag de dag nog steeds bijna volledig van kracht.
Berliner Zeitung: Welke beperkingen kwamen er met de antiterrorismewetten?
Heribert Prantl: De bescherming van de privacy van post en telecommunicatie, namelijk artikel 10 van de Grundgesetz [Duitse grondwet], kwam in het gedrang. Afluisteren werd geïntroduceerd. De bescherming van de onschendbaarheid van het huis werd geschonden door afluisterapparatuur. Het systeem van informanten werd uitgebreid. Het concept van de “kroongetuige” werd geïntroduceerd. Na 9/11 ging dit proces door. Er werden “tijdelijke” wetten ingevoerd, d.w.z. ze zeiden dat de beperkingen slechts gedurende een bepaalde periode golden. Vervolgens werden de beperkingen uitgebreid en uitgebreid en uitgebreid. Ik vrees nu hetzelfde: dat de beperkingen de norm zullen worden. De restricties kunnen ook worden gebruikt als blauwdruk voor het volgende virus, voor de volgende ramp. Maar de grondwet mag niet onderhevig zijn aan een pandemie.
Berliner Zeitung: Welke grondrechten zijn tijdens de pandemie aan banden gelegd?
Heribert Prantl: Er zijn nogal onschuldige beperkingen zoals gezichtsmaskers. Dit is ongemakkelijk, maar kan en moet worden getolereerd. Wat problematisch is, zijn contactverboden, waarbij de staat ons ineens vertelt welke en hoeveel mensen we waar mogen ontmoeten. Er is een avondklok. Er zijn beperkingen op de vrijheid van handel die het levensonderhoud van restauranteigenaren, artiesten en kappers bedreigen. Het is een fundamenteel recht om contact te onderhouden met andere mensen. Dat is de basis van democratie. Vrij verkeer is een grondrecht. Vrijelijk de kost kunnen verdienen is een fundamenteel recht. Niet het recht om zoveel mogelijk geld te verdienen, maar het recht om in zijn levensonderhoud te kunnen voorzien. De huidige maatregelen zullen het levensonderhoud van honderdduizenden mensen vernietigen. Als ambtenaar heb je een zeker inkomen en is het makkelijk om te zeggen: je moet het gewoon volhouden. Ik zou willen dat de mensen die maatregelen nemen, zouden nadenken over de mensen die hun baan zouden kunnen verliezen.
Berliner Zeitung: Welke grondrechten worden beperkt door het contactverbod?
Heribert Prantl: De vrijheid van de persoon, de bewegingsvrijheid, het recht om te communiceren. Democratie leeft van het overwinnen van sociale afstand. Nu leggen we sociale afstand op. Dit wordt gedaan met een strengheid die ik als gevaarlijk beschouw. Wat we nodig hebben, is niet meer hardheid in de lockdown, maar meer differentiatie. Het recht op leven is natuurlijk een grondrecht. Maar de middelen om dit recht veilig te stellen, moeten passend, adequaat en noodzakelijk zijn. Het gaat om matiging en proportionaliteit. We zien politici die met harde maatregelen punten willen scoren, hoe de ene politicus de andere probeert te overtreffen. Grondrechten zijn verplicht: ze verplichten ons om niet generaliserend en ingrijpend te werk te gaan, maar gedifferentieerd. Democratie betekent niet alles op één hoop gooien.
Berliner Zeitung: De contactbeperkingen hebben ingrijpende gevolgen gehad in bejaardentehuizen. Welke fundamentele rechten worden hier geschonden?
Heribert Prantl: Het is een fundamenteel recht dat ouderen worden begeleid en ondersteund. Het is een fundamenteel recht dat ze niet geïsoleerd, alleen en verlaten hoeven te sterven. Het maakt deel uit van de menselijke waardigheid dat een familielid zijn hand kan vasthouden in zijn laatste dagen en uren, als dat is wat ze willen. Dat behoort tot de kern van de menselijke waardigheid. De menselijke waardigheid is onschendbaar. Dat is de eerste en belangrijkste zin van de grondwet. Deze straf werd op brute wijze geschonden, vooral tijdens de eerste fase van lockdown. We creëerden gruwelijke situaties in onze bejaarden- en verpleeghuizen. Als mijn moeder nog had geleefd – ze zat in een verpleeghuis – had ik alles uit de kast gehaald, van het Grondwettelijk Hof tot het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, om haar ondanks corona te mogen zien en vergezellen. Het is een fundamenteel recht om niet alleen te sterven.
Berliner Zeitung: Een andere groep die in het bijzonder wordt getroffen, zijn kinderen en adolescenten.
Heribert Prantl: Kinderen hebben geen sterke lobby die voor hen vecht. Er is recht op onderwijs. De sluiting van scholen en kleuterscholen beperkt de onderwijskansen. De snelle en langdurige sluiting van scholen verergert de sociale ongelijkheid onmetelijk. Kinderen uit armere, onderwijsachterstanden worden het hardst getroffen. Ze hebben niet de kans om thuis goed verzorgd te worden. Met de sluitingen is de ongelijkheid in onderwijs drastisch verslechterd. Scholen moeten zo snel mogelijk heropend worden, uiteraard met alle nodige voorzorgsmaatregelen. Het lesgeven moet op school plaatsvinden. We hebben leerplicht maar, zoals de coronacrisis laat zien, geen schoolwet. Maar we hebben precies dit nodig – we hebben een basisrecht op school nodig.
Berliner Zeitung: Keren we terug naar een klassenmaatschappij? Degenen die het kunnen betalen, kunnen tijdens de lockdown voor hun kinderen zorgen. Dit geldt ook op wereldschaal. Rijke landen hebben meer kansen. Zijn we op weg naar het wereldwijde feodalisme?
Heribert Prantl: Ik ben bang van wel. Corona heeft bestaande conflicten naar de oppervlakte gebracht en verergerd. Dat is misschien ook de verdienste van het virus – op voorwaarde dat het mantra van de manager waar is dat er in elke crisis kansen zijn. De kwestie van het recht op leven was al een urgente kwestie vanwege de dood van vluchtelingen die we in de Middellandse Zee hebben gezien. De vragen over de noodzaak van massale staatsinterventie en de rol van het parlement daarin waren al prangend in de bankencrisis en dat zal nog meer het geval zijn in de klimaatcrisis. De kwestie van het verzamelen en gebruiken van gegevens was ook een dringende kwestie na de onthullingen van Edward Snowden. Men kan doorgaan met het opsommen van de vragen, en het is vervelend, verschrikkelijk vervelend om te proberen antwoorden te vinden.
Heribert Prantl: Maar één ding is ook duidelijk geworden door corona: welke antwoorden er ook worden gezocht en gevonden, het zoeken en vinden mag niet autoritair worden. Het zoeken en vinden moet democratisch blijven. Als elke maatregel zonder alternatief wordt verklaard, is dat ondemocratisch. We moeten de moeilijke weg inslaan om naar de veelheid aan antwoorden te luisteren en deze af te wegen. Het doel moet niet alleen zijn om het virus te bestrijden, maar ook om een manier te vinden om dit te doen op een manier die de gezondheid van de democratie en het sociale evenwicht in stand houdt.
Berliner Zeitung: Is de democratie in gevaar?
Heribert Prantl: Plots hebben we organen die niet in de grondwet worden genoemd en die besluiten nemen over onze grondrechten. In het Duitse rechtssysteem bestaat officieel geen “raad” bestaande uit de premiers van de staat en de kanselier. Het kan niet zo zijn dat Merkel, Laschet en Söder achter gesloten deuren beslissingen nemen en dan zeggen: zo gaat het nu. Dat is niet hoe de democratie die in onze grondwet wordt beschreven eruitziet. Het tweede dat me zorgen baart, is een soort coronafundamentalisme. Discussie is erg giftig geworden. Het virale gif heeft ook invloed op het sociale discours. Dit treft zowel aanhangers van de maatregelen als tegenstanders. We zien bittere discussies, geen discussies. Maar democratie leeft van de nuances. In een democratie is niets zonder alternatief.
Berliner Zeitung: Welke rol moeten parlementen spelen? Voelen zij ook niet de druk om zich aan dit coronafundamentalisme te conformeren?
Heribert Prantl: Het is verschrikkelijk. Vóór de sluiting van het economische en sociale leven was er een zelfopgelegde politieke lockdown van de parlementen. Het was zelfcastratie. Parlementen zouden de plek moeten zijn voor discussie, voor politiek debat en democratische besluitvorming. Parlementen vertegenwoordigen de soeverein. Maar in deze crisis spelen ze een ondergeschikte rol. Over kwesties van leven en dood wordt beslist bij decreet, dat wil zeggen door de uitvoerende macht. Dit kan en mag niet het geval zijn. Juist deze vragen moeten in het parlement worden besproken. Aangezien dit niet is gebeurd, kon er een sub-wetgevend parallel rechtsstelsel ontstaan. Dit heeft ongelukkige gevolgen gehad en blijft deze hebben. Tot deze onaangename gevolgen behoren ook de protesten tegen de strijd van de staat tegen de pandemie, waarvan sommige volkomen irrationeel zijn. Het Parlement is gedeeltelijk verantwoordelijk voor de tegendelen. En als het om vaccinatie gaat, bestaat het vermoeden dat er een grote organisatorische mislukking is van de kant van de overheid bij de aanschaf van vaccins. De EU-koopovereenkomsten moeten worden bekendgemaakt. Een onderzoekscommissie moet voor enige transparantie zorgen. Transparantie is essentieel voor een democratie.
Berliner Zeitung: En als dat niet lukt?
Heribert Prantl: De Bondsdag heeft tot dusverre niet gepast gehandeld in dit historische coronatijdperk. De Kamerleden hebben de scepter overgedragen aan Merkel en Söder. De Bondsdag heeft gedoogd grondrechten per decreet aan en uit te zetten – alsof een grondrecht als een kraan kan worden geopend en gesloten. Het Parlement moet eindelijk zijn juiste rol vinden en op zich nemen.
Berliner Zeitung: En zo niet?
Heribert Prantl: Ik hoop dat de rechterlijke macht zal ingrijpen. Het Federaal Grondwettelijk Hof heeft tijdens de financiële crisis duidelijk gemaakt dat er geen centrale beslissingen mogen worden genomen zonder het parlement. Er moet meer openbaar debat komen, dat wordt bevorderd door parlementaire beraadslaging. Ik hoop dat de samenleving wakker wordt. Wij, journalisten, moeten ook harder schreeuwen. De pers heeft de vrijheid om de grondrechten te verdedigen. Persvrijheid is het enige grondrecht dat aan een beroepsgroep wordt toegekend. Daarom hebben de media een bijzondere verantwoordelijkheid.
Berliner Zeitung: Staan de media ook onder bepaalde druk om zich te conformeren?
Heribert Prantl: De media presteerden goed als vroegtijdig waarschuwingssysteem aan het begin van de crisis. Toen werden ze te veel een permanent waarschuwingssysteem. We moeten de maatregelen en de alternatieven bespreken. We zijn er niet om het gebrek aan alternatieven na te praten. Oplossingen zoeken kan niet op autoritaire wijze.
Berliner Zeitung: Op dit moment hebben critici van het overheidsbeleid het moeilijk. Zoveel mensen – dokters, advocaten, ondernemers – zeggen nu tegen journalisten: “Je mag dit of dat schrijven, maar schrijf het alsjeblieft niet onder mijn naam.”
Heribert Prantl: Een democratie kan niet achter gesloten deuren leven. We moeten openlijk bespreken wat de juiste weg door de crisis is. Ik ben echter bezorgd dat zelfs degenen die de grondrechten verdedigen, zich moeten bewapenen. Het mag niet zo zijn dat een verdediger van grondrechten wordt verdacht corona-ontkenner. Corona-ontkenners vallen buiten het discours.
Berliner Zeitung: Grondrechten vormen de kern van liberale democratieën in West-Europa. Als we ze opgeven, komen we dan niet dichter bij autoritaire staten waar deze rechten niet volledig van toepassing zijn? Rusland en Turkije voerden zeer snel beperkingen in. China pochte over hoe snel het een stad met miljoenen mensen op slot deed.
Heribert Prantl: Het verbaast me hoeveel er nu met verlangende ogen naar Azië kijken, waar de pandemie met Big Brother-methoden wordt bestreden. Maar de strijd tegen de pandemie gaat niet alleen over de gezondheid van de burger. Het gaat ook over de gezondheid van onze democratie. Corona heeft zoveel dingen opgeschud waarvan we dachten dat ze stabiel waren. Mensen waren veel sneller bereid restricties te accepteren dan bij de terroristische dreiging, omdat ze zich persoonlijk bedreigd voelen.
Heribert Prantl: Maar het is een illusie om volledig te kunnen ontsnappen aan ziekte, pijn en virussen, om ze te laten verdwijnen. Het is ook een kwestie van ze integreren in het leven, in het persoonlijke en sociale leven. Om ermee om te gaan is meer nodig dan ze te bestrijden met medicijnen en vaccinaties. De strijd om genezing en overleving is dringend; de zoektocht naar de juiste manieren om dit te bereiken is onmisbaar. Privatisering en bezuinigingen in de zorg- en gezondheidssector zijn een dwaling geweest en maken deel uit van het eerder genoemde beleid van vermeend gebrek aan alternatieven. Corona heeft deze modder zichtbaar gemaakt. Maar bij tegenspoed moeten we tot op zekere hoogte ook accepteren dat we sterfelijk zijn, en geloven in de kracht van hoop – dat wil zeggen, een gezond optimisme, ondanks de dreiging.
Heribert Prantl: Voor de tijd tijdens en na corona hoop ik dat mensen weer met elkaar kunnen praten, dat de beangstigende polariteit van de reacties van mensen op corona plaatsmaakt voor luisteren en discussie.
Heribert Prantl werd geboren in 1953 in Nittenau, Oberpfalz. Na zijn studie rechten, geschiedenis en filosofie werkte hij als rechter en officier van justitie voordat hij overstapte naar journalistiek aan de Süddeutsche Zeitung. Hij is ereprofessor aan de Universiteit van Bielefeld. Zijn nieuwe boek Not und Gebot. Grundrechte in Quarantäne. (Need and Commandment: Basic Rights in Quarantine) wordt in maart gepubliceerd.
Dit interview werd afgenomen door Michael Maier.
Wil je meer weten over dit onderwerp?
Kijk op: https://www.dinekevankooten.nl/tag/politiek/
Voor een overzicht kijk op: https://www.dinekevankooten.nl/archief/overzicht-great-reset-corona/
