Hoogleraar Ad Verbrugge over corona
Hoogleraar Ad Verbrugge over corona: ’Jongeren zijn de dupe van de lockdowns. Daar verzet ik me tegen’
autuer: Jan ’t Hart
datum: 24 december 2020
website: https://www.noordhollandsdagblad.nl/
Filosoof en onderwijsvernieuwer Ad Verbrugge werd gegrepen door het fenomeen corona. Wat gebeurt er met de samenleving in het algemeen en met de mens in het bijzonder als die plots worden overvallen door een pandemie? Hij organiseert op zijn YouTube-kanaal De Nieuwe Wereld ’verdiepende gesprekken in tijden van verandering’ met virologen, economen, psychiaters, sociologen en journalisten en probeert erachter te komen wat de impact is van het virus. En: hebben we de crisis wel goed aangepakt? ’Daar ben ik kritisch over, van meet af aan.’
Verbrugge (53), directeur van de Filosofische School Nederland, bekijkt de coronamaatregelen met argusogen. Voor collega-wetenschapper en goede vriend Gabriël van den Brink (70) konden de maatregelen niet ver genoeg gaan. Tussen de vrienden ontstond spanning en ergernis, en dat ging diep.
Ze wilden de kou uit de lucht halen. Dat deden ze in een bijna drie uur durend ’verzoenend gesprek’ op YouTube. De parallel met de verschillen van inzicht in de samenleving dringen zich op. Ik spreek met Verbrugge over leven en dood, jong versus oud, de rol van wetenschap en politiek en hoe we op de volgende pandemie zouden moeten reageren. We zijn leeftijdsgenoten dus we tutoyeren elkaar.
Hoe bouwde die spanning zich tussen jou en Van den Brink zich op?
„De coronacrisis legt iets bloot wat je niet van tevoren hebt voorzien. Wat gebeurt er als een samenleving in een klap wordt stilgelegd en mensen uit hun gewone doen worden gehaald? Mensen veranderen ineens. Dat gebeurde tussen ons heel snel.”
Van den Brink zei: ik ben niet moedig. Ik ben bang voor mijn gezondheid. Dat is niet zo gek
„Ik begreep het ook wel. Zijn vrouw is ernstig ziek geweest, hij is zelf ook wat ouder. Hij keek anders uit zijn ogen. Angstig. Schichtiger.”
En jij zei: het is maar een griep.
„Nee, dat niet. Ik ben wel zo gevoelig direct te merken dat er iets serieus speelt. We werken veel samen, op de universiteit en in de Filosofische School – waar we leergangen aanbieden aan bestuurders over maatschappelijke veranderingen – en dan moet je beslissen over maatregelen. Toen ontstond er frictie.”
Hij wilde direct strenge stappen nemen?
„Ja, hij voelde zich erg ongemakkelijk; ik had de neiging daar sterk tegenin te gaan. Er kwam snel een moreel discours bij. Als je fatsoenlijk en beschaafd bent… dan neem je die strenge maatregelen. Dat stoorde me. Want als iemand een andere kijk op zaken heeft, dan wordt hij daarmee op voorhand afgedaan. Ben je asociaal of een wappie. Dat vond ik niet kunnen.”
Na jullie verzoenende gesprek op YouTube concludeerden jullie: we zijn dichter bij elkaar gekomen. Was dat ook echt zo in de praktijk?
„Ja, zeker.”
Omdat jullie het openlijk besproken hadden, of omdat jullie mening inhoudelijk was bijgesteld?
„Ja, dat was het wonderlijke. Beide. We hebben het gesprek op een rustige manier gevoerd en dat zette bij beiden een inhoudelijke verandering in gang. Het voelde als een opluchting. Niet alleen omdat we er echt over hadden gesproken, maar ook omdat we dichter bij elkaar waren gekomen.”
Dat gesprek is een spiegel van de discussie in de samenleving…
„Dat was ook precies het idee.”
…dat in maart en april nog wel eensgezind was (lockdown), maar daarna nam de kritiek toe.
„Ik zat er van meet af aan anders in, maar ik had wel consideratie met mijn omgeving. Ik zag ook de situatie in de ziekenhuizen en de onrust in de samenleving dus ik begreep dat men alles op slot deed. Maar daarna hadden we het anders moeten aanpakken. Dan wordt het wel verwijtbaar.”
We konden aanvankelijk niet geloven dat ’Bergamo’ ook bij ons kon gebeuren.
„Toen het in Brabant uit de hand liep, nam de onrust snel toe. Mensen kregen het gevoel vogelvrij te zijn, chaos lag op de loer. Het gevaar was voor de meesten niet eens zo groot, maar door de sterke beelden uit Bergamo sloeg de verbeelding op hol. Er lagen mensen naar adem te happen op de intensive cares. In feite val je terug naar de kinderfase: geen reële inschatting meer maken van de situatie. Je raakt in de ban van de beelden, zodat je niet alle feiten goed interpreteert. In de overlevingsdrang ontstaat er een bepaalde kilheid: harde maatregelen nodig! De negatieve gevolgen voor anderen en misschien ook wel voor jezelf schuif je weg. Waar angst is, is onveiligheid, en waar onveiligheid is, zoek je bescherming. Er ontstaat een behoefte aan oplossingen: aan een simpele, begrijpelijke aanpak. Zo werkt dat bij angst, dat weten we uit de psychologie.”
En het kabinet nam die maatregelen en kreeg massaal steun van de bevolking.
„Eerder andersom. Ik breng het maar even in herinnering: de boodschap was ’groepsimmuniteit’ opbouwen, gecontroleerd mensen ziek laten worden. Dat was wetenschappelijk onderbouwd door onze eigen Jaap van Dissel van het RIVM. Een rationele beslissing. Maar de maatschappelijke onrust werd te groot. Artsen en leraren protesteerden tegen het openlaten van de scholen en toen moest het kabinet om.”
De samenleving raakte bij de tweede golf meer gespleten. Mensen die bang waren voor hun gezondheid – miljoenen mensen – en zij die er niet zo ziek van zouden worden en dachten: ja, hoezo? – ook miljoenen mensen. Zijn die groepen bij elkaar te brengen?
„Dat hoop ik. Wat Van den Brink en ik wilden doen was elkaars positie begrijpen en onderkennen. Een van de kenmerken van polarisering is dat mensen zich niet meer in de ander verplaatsen. Daar gaat ’t al fout. Dan is een gesprek niet meer mogelijk. In plaats van te schelden, te tieren en moreel te oordelen, was het ook onze taak om een verzoenend gesprek te voeren.”
Zie je niet in talkshows.
„Nee, en die hebben enorme invloed. Dat toontje, de manier van spreken… Het wordt scherp ingezet, en vaak ook direct met allerlei morele oordelen, en dan wordt het lastig om de ander te begrijpen. Je ziet het ook in discussies over Zwarte Piet en in het Black Lives Matter-debat: de neiging om de andere partij te dehumaniseren. Die is bij alle partijen vrij groot.”
Om bij elkaar te kunnen komen, moet je wel eerst de tegenstellingen helder hebben.
„Op zich is met tegenstellingen niks mis. Dat is de idee van een echte dialoog, dat de tegenstelling productief wordt. Maar je ziet dat er geen dialoog plaatsvindt. Het debat is te emotioneel en moralistisch, meer propaganda voor de eigen positie en diskwalificatie van de ander. Er komt geen gesprek op gang. ”
Gabriël van den Brink roemde juist de snelheid waarmee de samenleving saamhorig optrad.
„Het is een saamhorigheid die tegelijkertijd een eenzijdigheid in zich draagt, want er werd met de belangen en waarden van anderen geen rekening meer gehouden. Ik merk bijvoorbeeld bij jongeren een schuldgevoel: wij zijn de verspreiders.”
De een was angstig, de ander had het over ’dor hout’ en ’ouderdomsziekte’ ofwel: het is niet erg als oude mensen doodgaan, de economie kapot maken is erger. Terwijl we een solidaire samenleving hebben: wie ziek is of zwak, die wordt geholpen. Het debat ging plots over leven en dood: jij wel, jij niet.
„De grote klap was vooral: we verliezen de controle in een moderne samenleving. Zijn we niet gewend.”
We konden de zwakken niet meer beschermen.
„De staat kan je sowieso niet overal beschermen. Wanorde kan overal ontstaan, levens raken eenmaal zo nu en dan overhoop. Door ziekte, een ongeluk, een faillissement, echtscheiding… Maar de gedachte dat een heel gezondheidsstelsel wankelt… dan valt zelfs de vanzelfsprekendheid weg dat je wordt geholpen als je ziek bent. Het was een enorme schok, een ontregeling van het systeem, en zo ook meteen in beeld gebracht. In het begin lagen de ic’s vol, ook omdat er veel kansloze ’gevallen’ op terechtkwamen. Dat had ook iets te maken met die verdwazing. Gebeurt nu niet meer.”
Wat dan? Laat maar doodgaan?
„Veel oudere mensen met griep laten wij doodgaan als behandelen zinloos is geworden. Dat is ook het moeilijke van de discussie. Wanneer eindigt het leven, wat is ziekte? De mens is een sterfelijk wezen. Iemand wordt kwetsbaarder naarmate die ouder wordt, wat leidt tot de dood. Mijn moeder is vorig jaar op 89-jarige leeftijd overleden aan een blaasontsteking. Is ze daaraan dood gegaan, of aan haar broze gezondheid?”
Bij corona gaat het wel snel en heftig. ’t Is ook geen griepje…
„Bij corona gebeurt dat in erge mate. Het is geen griepje. Als we al in die termen willen spreken, is het een superheftige griep. Het vertoont veel verschijnselen van zware griepgolven. Dan worden ook jongeren getroffen, maar vooral mensen met een verzwakte afweer worden de dupe. Dat doet niets af aan het verdriet. Het gaat dus om de inschatting van wat corona precies is. In maart en april was dat nog lastig, maar in de zomer was wel duidelijk wat de omvang en ernst was. Zonder iets af te willen doen aan de ernst van de situatie en we moeten mensen natuurlijk niet aan hun lot overlaten. We zouden dit bij een evenzware griepgolf nooit hebben gedaan. Maar ja, het was het onbekende covid-19 en het werd bovendien tot pandemie uitgeroepen. Toen had je de poppen wel aan het dansen.”
Grofweg hadden we drie fasen: de onmiddellijke lockdown, de zomer zonder ingrijpende maatregelen en de tweede golf. De eerste reactie van het kabinet: we helpen iedereen. De zieken maar ook de economisch gedupeerden. Kortom: controle. Toch sympathiek.
„Zeker, in eerste instantie lijkt het sympathiek, maar je legt de rekening in de toekomst. Je koopt tijd. De jongeren worden er later de dupe van. Er is veel verborgen ellende op kleine schaal. Denk eens aan jongeren die depressief worden, toenemend alcoholgebruik, stijgend gebruik van antidepressiva, je zaak die failliet gaat, schuldenproblematiek, echtscheidingen, huiselijk geweld, onderpresterende kinderen, het aantal jaren dat mensen korter leven omdat operaties niet doorgaan. Misschien minder zichtbaar, maar immens.”
Groter dan het vraagstuk van leven en dood?
„Je zou in elk geval die vraag moeten stellen. Mijn vader is 92, die zie ik graag nog een paar jaar leven. Maar als ik een afweging moet maken tussen mijn zoon en mijn vader, slaat ie toch uit naar mijn zoon. Bij hemzelf ook trouwens.”
De samenleving zou offers moeten brengen voor de toekomst van jongeren?
„Dat lijkt mij uiterst belangrijk. Kunnen we de natuurlijke gang van zaken nog wel goed zien? Dat we jongeren een toekomst moeten geven en dat ouderen ruimte voor hen maken en uiteindelijk sterven. Ik zeg daarmee niet: je moet mensen aan hun lot overlaten. Je laat mensen natuurlijk niet zomaar sterven. Maar laten we wel nadenken: wat zijn gepaste maatregelen? We geven ongelofelijk veel geld uit aan gezond leven. Tegelijkertijd zijn er veel ongezonde mensen. Je hebt meer mensen met overgewicht van boven de zestig. Die zijn vatbaarder voor virussen.”
’t Is gevaarlijk terrein…
„…hoezo gevaarlijk? Als je ongezonder leeft, heb je meer kans op ziekte en overlijden.”
…dan hangt er in de lucht: als je ongezond leeft, hoef je niet te worden geholpen…
„Dat zeg ik helemaal niet. Zover moeten we niet gaan.”
Ze hebben het aan zichzelf te danken…
„Nee, nee, maar je moet wel een eerlijk verhaal vertellen over risico’s. Dat doen we toch ook bij roken? Dat het een risico is om op een ongezonde manier te leven. Als je te weinig beweegt, te weinig buiten komt voor vitamine D, slecht eet, drinkt, rookt… dan loop je verhoogd risico. Daar moet je het wel over hebben.”
Wat moet het kabinet dan vertellen? Bij de volgende pandemie kunnen we mensen met een ongezonde levensstijl niet beschermen?
„De boodschap moet zijn: we helpen jullie, maar we gaan niet koste-wat-het-kost alles platleggen. Wel: we gaan jullie hoe dan ook beschermen, maar ook: wees verstandig en leef gezonder. Misschien moeten de risicogroepen in quarantaine als er een vergelijkbare pandemie uitbreekt. Nu gebeurt het omgekeerde: de jongeren krijgen de schuld! Je kunt toch niet eindeloos van jonge mensen verwachten dat ze alle vrijheden en hun sociale ontwikkeling inleveren om die kwetsbare groepen te beschermen? Een paar weken, prima. Een stevige lockdown om het virus fors in te dammen… prima. Maar nu al negen maanden…
Uit je YouTubegesprekken kwam dat als ’oplossing’ naar voren: scheid de groepen, de ouderen en de zwakken van de rest. Toen de ouderen in verpleeghuizen werden gescheiden van de rest, schreeuwde iedereen moord en brand. ’Onmenselijk’. Hoe kan het wel?
„Ja, strikt. Geen bezoek of heel gecontroleerd.”
Scheiden van groepen in een open samenleving… hoe werkt dat? Tot 12.00 uur mogen jongeren de straat niet op om ouderen de gelegenheid te geven boodschappen te doen? Op maandag de jongeren naar de bioscoop, op dinsdag de 60-plussers?
„Ja, precies zo.”
De lockdown zou moeten gelden voor kwetsbare groepen, en niet voor de rest?
„Het is niet houdbaar en niet wenselijk om dit nog een keer zo te doen. Het is te kostbaar en levert te veel schade op. Financieel-economisch, maar zeker ook sociaal en psychologisch. Stel er komen nog vier mutanten aan waartegen het vaccin niet werkt, gaan we het dan nog vier keer zo doen? Dat is de cruciale vraag. Weinigen zullen die positief beantwoorden. Wat ook had geholpen, was meer goed georganiseerde collectieve actie van de overheid: testcapaciteit, mondkapjes, ziekenhuisbedden… we liepen ver achter op andere landen.”
We zijn toch een goed georganiseerd land?
„In collectieve actie zijn we heel slecht, omdat er op veel plaatsen bureacratische competentiestrijd is. Waarom is er afgelopen zomer geen goede voorbereiding geweest voor een mogelijke uitbraak dit najaar? Een paar coronaziekenhuizen ingericht, ic-capaciteit fors opgeschroefd, duizend studenten een spoedcursus voor coronazorg gegeven… De cijfers daalden en men was zo uitgeput van de maanden ervoor. Men hoopte vooral dat er snel een vaccin op de markt zou komen, terwijl duidelijk was dat het er dit najaar nog niet zou zijn. Een onthutsende conclusie. Maanden hebben we gedaan over het verkrijgen van voldoende mondkapjes… We konden niet overschakelen in de modus: nu gezamenlijk zo snel mogelijk handelen… Best erg eigenlijk.”
Leidt dat tot een groter wantrouwen jegens de overheid?
„Over een paar jaar kunnen we de balans echt opmaken. Er staat veel op het spel.”
Wat?
„Ook de legitimiteit van wetenschap zelf. De politiek heeft de medische wetenschap – en dan vooral de virologie – naar voren geschoven ter rechtvaardiging van het beleid. Dat is onverstandig, omdat het om een politieke beslissing gaat. Als de schade op lange termijn anders uitpakt dan men heeft voorzien, dat de gevolgen niet alleen qua gezondheid, maar ook economisch, psychologisch en sociaal veel groter blijken te zijn… Als die balans wordt opgemaakt dan kan het goed zijn dat de ellende van de lockdowns groter is dan de ellende die mensen bespaard is gebleven. Dat moeten we wel serieus nemen.”
Wie vroeg zich af: wat gebeurt er met de samenleving als je iedereen verzoekt binnen te blijven?
„Exact. Welke prijs wil je betalen? Dat is een politiek-ethische vraag. Een econoom moet inbrengen: het kost zoveel. Een psycholoog moet bijdragen: dit gebeurt er met de mensen. Een medicus stelt: zo en zo veel mensen kan ik beter maken. En dan moet de politiek een afweging maken.”
De politiek schoof de schuldvraag terug. Het ging weer mis, omdat burgers zich niet aan de regels hielden. Columniste Nhung Dam zei in deze krant: het kabinet had naar gedragswetenschappers moeten luisteren.
„Mensen nemen een weloverwogen risico. Ik vind mijn werk en mijn inkomen belangrijk, dus ik ga wel naar de zaak. Dat mag. Het wordt uitgelegd dat je onbeschaafd bent, immoreel. Nou, nee, mensen hebben andere waarde-afweging. Dan wordt er tegengeworpen: dan breng je anderen schade toe. En dat is precies waarom het gaat. Want die maatregelen berokkenen veel andere mensen óók schade toe. Veel mensen voelen zich onveilig over hun bedrijf. Niet een onveiligheid die zich beperkt tot de vraag: krijg ik een virus of niet? Maar: dit heb ik mijn hele leven opgebouwd, gaat het niet stuk? Welke gevolgen zijn er voor mijn gezin, mijn familie? Die afweging geldt voor miljoenen mensen.”
Hoe gaan we daarmee om? Gaan we dat debat voeren? Ook over wel of niet vliegen, gezond eten? Leef je gezond, word je geholpen. Leef je ongezond, dan op een gegeven moment niet meer?
„We zouden dat debat zeker moeten voeren. De stijging van kosten voor de gezondheidszorg rijzen de pan uit. Begin jaren negentig was de begroting van Volksgezondheid even groot als die van Onderwijs. Nu is die 2,5 keer zo hoog. Niet alleen door vergrijzing, maar vooral ook door een toename van het aantal behandelingen. Als je zo veel geld uitgeeft aan zorg, dan gaat dat ten koste van andere collectieve uitgaven. Dat gaat ten koste van de jongere generaties.”
Door hogere uitgaven aan de zorg voor ouderen, wordt de kwaliteit van leven voor de rest minder…
„We richten op ons biologische welzijn voor vooral ouderen ten koste van het psychische welzijn van de rest. De pandemie legt dat genadeloos bloot. We leven in een vergrijsde samenleving die zich fixeert op het levenseinde.”
Verbrugge krijgt steun van oud-hoogleraar en VVD-prominent Heleen Dupuis. De medisch-ethicus is gespecialiseerd in het thema welke rol de dood speelt in het leven van mensen. Ze vindt dat ouderen zoals zij in de coronacrisis een stap terug moeten doen om jongeren en de economie te ontlasten. Hoe meer ouderen zich tijdens de coronacrisis terugtrekken, besloot zij, des te meer kan het openbare leven voor jongere mensen doorgaan. „Wij ouderen lijden aan meer ziektes, we zijn kwetsbaarder voor het coronavirus, de dood is dichterbij, it’s all in the game”, zei ze begin december in NRC.
Verbrugge: „De kansen voor jongeren hebben lagere prioriteit. Het bedrag dat wordt uitgegeven aan studenten in het universitair onderwijs is sinds 2000 met 40 procent gedaald. Over de hele linie geldt dat jongeren minder goed onderwijs krijgen dan twintig jaar geleden; ze moeten er wel meer voor betalen en ze houden er ook meer schuld aan over. Hun kwaliteit van leven daalt. Veertien jaar geleden was 14 procent van 15-jarigen functioneel analfabeet; dat percentage is nu opgelopen tot zo’n 25 procent! Zij hebben veel moeite met meerlettergrepige woorden. Dit artikel is voor hen onleesbaar. Als er sprake is van een schadelijke ‘pandemie’, dan is het wel dit functioneel analfabetisme. Maar ja, die schade is niet spectaculair. Je ziet het nauwelijks. Ze liggen niet ademhappend op de intensive care. We zijn zo gericht op ziekte, behandeling, dood… Maar die kwetsbaarheid van mensen als ze jong zijn… De scholen zijn nu weer dicht. De leerlingen die lastig meekomen of uit sociaal zwakkere milieus, zijn weer de dupe. Die raken verder achterop.”
Dus: hevel geld over van gezondheidszorg naar ontwikkeling van jongeren, maar dan gaan sommigen eerder dood.
„Die discussie is onvermijdelijk. Corona zet een vergrootglas op onze samenleving: hoe onze overheid functioneert, wat de wetenschap doet, waar de maatschappelijke prioriteiten liggen, waar we het geld aan uitgeven. Nu wordt die discussie niet gevoerd, omdat de overheid massaal geld sproeit om het leed te dempen. Maar na de verkiezingen houdt dat op. Dan komt vanzelf de vraag op tafel: we hebben enorme schulden gemaakt, er komt minder geld binnen, hoe verdelen we het? En na de verkiezingen is dat geld uitdelen voorbij. Iedereen accepteert dit nu, omdat het tijdelijk is, maar het is niet wenselijk het weer zo te doen. Je ontzielt je cultuur, je steden en dorpen en je legt een hypotheek op de toekomst. Het wordt grijzer om te leven.”
Wil je meer weten over dit onderwerp?
Kijk op: https://www.dinekevankooten.nl/tag/politiek/
Voor een overzicht kijk op: https://www.dinekevankooten.nl/archief/overzicht-great-reset-corona/
