Door de mand vallen: het impostor syndrome

Onzekerheid en bang om door de mand te vallen: het ‘impostor syndrome’
Sanne is 32 jaar, academisch opgeleid en werkt als jurist bij een grote multinational. Zij heeft een goede pers op haar werk, geldt als ‘high potential’. Zij heeft een fijne partner, goede vrienden, is gezond. Maar Sanne voelt zich al een aantal maanden niet lekker in haar werk: ze is vaak onrustig, is ontevreden over haar prestaties, maakt zich zorgen en piekert. Thuis heeft ze maar weinig energie en voelt ze zich lusteloos. Daarnaast heeft ze soms erge hoofdpijn. Ze heeft zich de afgelopen maanden zelfs een aantal keren ziek gemeld om die reden.

auteur: Mariëlle Damoiseaux
datum: 5 juni 2016
website: https://md-act.nl/blog/impostor-syndrome

Sanne heeft met haar leidinggevende besproken dat zij zich niet zo fijn voelt en samen hebben ze onderzocht waar haar onrustige gevoel mee te maken kan hebben. Een belangrijk thema in haar gepieker is dat ze zich fors onzeker over zichzelf kan voelen. Zij vraagt zich af of anderen haar wel goed genoeg vinden in haar werk (of aardig genoeg). Op haar werk is zij er voortdurend alert op om te voorkomen dat ze fouten maakt. Door haar leidinggevende wordt Sanne doorverwezen naar mij om te onderzoeken of coaching haar kan helpen om wat prettiger in haar vel te komen zitten en minder last te hebben van haar onrust en gepieker.

Succes is stom geluk
Sanne is een vlotte, representatieve, vriendelijke jonge vrouw. Ze vertelt me dat ze haar werk inhoudelijk erg leuk en interessant vindt. ‘Ik heb een van de leukste banen ter wereld,’ zegt ze zelfs. Haar gepieker gaat vooral over haarzelf: doet ze het wel goed genoeg? Kan ze het eigenlijk wel? Successen die ze behaalt (een goed afgesloten project, complimenten van de algemeen directeur) helpen daar niet tegen. Het genieten van een succes duurt maar kort. Al snel denkt ze: kan ik dit wel vasthouden, zal het een volgende keer ook goed gaan? Terwijl ik met haar praat, krijg ik steeds meer het beeld dat Sanne last heeft van zogenaamde ‘impostor’ gevoelens en gedachten.

Je spreekt van impostor gevoelens of van het ‘bedriegersfenomeen’ als je het idee hebt dat je een beeld van jezelf neerzet in je werk dat eigenlijk niet klopt. Je gaat er dan vanuit dat je successen en prestaties meer te danken zijn aan ‘stom geluk’ of aan de omstandigheden dan aan jezelf en dat je op enig moment ontmaskerd zal worden als impostor (bedrieger) doordat je een fout maakt. Deze zogenaamde impostor gevoelens of oplichtersgedachten gaan gepaard met spanning, onzekerheid en angst. Ze komen vooral tot uiting in situaties waarin je voelt dat je een prestatie moet leveren en dat anderen je daarop beoordelen en ze kunnen behoorlijk sterk en overheersend worden mettertijd.

Hard je best doen, of juist niet
Als je met impostor gevoelens worstelt, kan dat zichtbaar worden in een enorme drive om hard te werken en alles op alles te zetten om een klus perfect af te maken. De inspanning die je levert is buiten proportie en kost je veel extra tijd en energie. Je doet alles om te voorkomen dat je fouten maakt en door de mand valt. Een andere strategie is dat je juist je best níet doet of een moeilijke taak zo lang mogelijk uitstelt. Als het dan niet goed gaat, kan je die mislukking wijten aan je gebrek aan inzet of voorbereiding. Beide strategieën zijn erop gericht om te voorkomen dat je ontmaskerd wordt als de ‘bedrieger’ of ‘oplichter’ die je denkt te zijn.

Sanne: “Als mensen zeggen dat ik ergens goed in ben, ben ik bang dat ik door de mand val, want er zijn altijd mensen die het beter kunnen en het lijkt dan heel wat, maar zo goed als ze denken dat ik ben, ben ik niet.”

Impostor gevoelens, wat houdt dat in?
Naar impostor gevoelens of het bedriegersfenomeen is de laatste 30 jaar veel onderzoek gedaan. Het fenomeen is voor het eerst uitvoerig beschreven door Pauline Rose Clance in 1985 (The Impostor Phenomenon: Overcoming the Fear That Haunts Your Success). Aanvankelijk leek het of alleen succesvolle vrouwen last hebben van deze gedachten en gevoelens, maar inmiddels is gebleken dat ook mannen eronder gebukt kunnen gaan. Een interessant overzichtsartikel over onderzoek naar het impostor fenomeen is van J. Sakulku en J. Alexander (2011, International Journal of behavioral science).

Kenmerkend is dat het imposter syndrome optreedt als mensen echt succesvol zijn, maar hun succes niet toeschrijven aan hun eigen competentie. Succes behalen helpt dan niet. Er is steeds een stemmetje dat dingen zegt als: ‘maar de volgende keer lukt het je misschien niet’ of ‘dat was meer geluk dan wijsheid’ of ‘het had nog beter gekund’. Deze gedachten en gevoelens gaan vaak gepaard met perfectionisme, maar het geheel aan gevoelens en gedachten dat we het ‘impostor syndrome’ noemen, omvat meer dan alleen faalangst, onzekerheid en perfectionisme. Een belangrijk kenmerk is niet geloven dat je eigen succes aan jouzelf te danken is, naast het idee dat je anderen eigenlijk zand in de ogen strooit en dat je uiteindelijk een keer ontmaskerd zult worden als bedrieger.

Zo was het ook bij Sanne. Ondanks al haar succes, de positieve feedback die ze kreeg en de promotiekansen, geloofde ze er zelf niet in dat ze haar werk goed deed en de angst om fouten te maken en ontmaskerd te worden, werd alsmaar groter.

Gevolgen van terugkerende impostor gevoelens en gedachten
In het voorbeeld van Sanne worden enkele gevolgen van het bedriegers syndroom zichtbaar:

Psychologisch en lichamelijk: als je met dit soort gedachten en gevoelens worstelt, kan dat een behoorlijke impact op je welbevinden hebben. Ga maar na: zelfs als je succesvol bent voel je je niet blij. Angst, spanning, twijfelen aan jezelf zijn de ‘beloning’ voor je succes.
In het vooruitzicht van een nieuwe of spannende opdracht of taak kunnen de nervositeit en angst erg oplopen, zodanig dat je er – net als Sanne – erge hoofdpijn of andere lichamelijke klachten van krijgt en je echt ongelukkig voelt. Je kunt schuld voelen en schaamte, maar ook een gebrek aan motivatie voor werk dat je eigenlijk heel leuk vindt en daardoor kunnen je prestaties zelfs gaan teruglopen. Uiteindelijk kunnen de gevolgen nog ernstiger zijn: burn-out, depressie. De psychologische factoren vertalen zich dan ook naar lichamelijk ziek zijn.

Loopbaan en werk: Als je erg lijdt onder je impostor gevoelens kan een gevolg zijn dat je je ambities flink bijstelt om niet meer uitgedaagd te worden. Je haakt af of kiest voor werk dat onder je niveau ligt omdat je dan in elk geval niet door de mand kan vallen… Ook durf je de kansen die zich voordoen misschien niet aan te grijpen om maar niet het risico te lopen overvraagd en ontmaskerd te worden. Sanne liep hier ook tegenaan toen haar gevraagd werd projectleider te worden voor een groot project. Ze durfde daarop niet in te gaan.
Daarnaast is een mogelijk gevolg dat je kansen mist omdat je jezelf al bij voorbaat als niet geschikt en onder gekwalificeerd presenteert: ‘dat kan ik niet hoor, dat is te hoog gegrepen…’

Wat kun je doen als je last hebt van impostor gevoelens?
Als je anders wil omgaan met je gevoelens en gedachten over je eigen prestaties en kwaliteiten kun je verschillende ingangen kiezen en ook verschillende methoden. In het traject met Sanne hebben we veel met RET gewerkt.

Perfectionisme: hoe hoog leg je de lat?
Een van de elementen waarop we ingezoomd hebben zijn de eisen die Sanne aan zichzelf stelt. Die zijn hoog, erg hoog. Zij is niet gauw tevreden. Als anderen haar prestaties goed vinden, houdt zij er een extra meetlat naast en daarop is de norm altijd hoger dan wat anderen van haar vragen. Dit perfectionisme is fnuikend voor haar zelfvertrouwen. Zelf zegt ze erover: “ik moet altijd alles heel goed kunnen.”

Met behulp van RET hebben we deze (en andere) overtuigingen van Sanne tegen het licht gehouden. Een vraag die haar erg hielp was: bewijs voor mij eens dat de stelling dat jij alles altijd moet kunnen waar is. Het bleek dat ze dat niet kon bewijzen. Niemand hoeft alles altijd (goed) te kunnen, dat wist Sanne natuurlijk al lang. Maar, de gedachte dat ze alles goed moest kunnen, koesterde ze desondanks. Door serieus over deze stelling na te denken en ze echt te onderzoeken werd haar duidelijk dat ze de gewoonte had ontwikkeld om extreem hoge eisen aan zichzelf te stellen. Eisen die ze niet aan anderen stelde. Toen ze dit bij zichzelf herkende en zag dat de eisen die zij aan zichzelf stelde niet realistisch zijn, voor niemand, ook niet voor haar, werd een belangrijke bouwsteen onder haar perfectionisme weggeslagen.

Count your blessings
Als je vindt dat anderen een veel positiever beeld hebben van je dan gerechtvaardigd is, is het zinnig om samen met iemand anders je kwaliteiten eens goed in beeld te brengen. Dat kun je op allerlei manieren doen:
=> door je eigen successen met behulp van een STARR analyse op een rij te zetten en te kijken naar je eigen bijdrage,
=> door anderen te vragen feedback te geven bij voorbeeld met een 360 graden feedback,
=> door het CV er nog eens bij te pakken en alle opleidingen, banen en klussen te doorlopen en te onderzoeken wat daarin succesmomenten waren en wat je toen zelf gedaan hebt om dat succes te bereiken.

Sanne had bij voorbeeld een poosje geleden een assessment gedaan. Daarin vond ze allerlei kwaliteiten van zichzelf terug. Daarnaast hebben we samen onderzocht wat in de afgelopen twee jaar successen van haar waren en hoe die tot stand waren gekomen. Met goed doorvragen bleek welk aandeel Sanne daarin had en haar kwaliteiten werden daarmee steeds duidelijker.

Innerlijke dialoog leren kennen (voice dialogue)
Een andere manier om met je impostor gevoelens en gedachten om te gaan is door je eigen innerlijke dialoog in beeld te brengen: wat zeg je eigenlijk allemaal tegen jezelf op momenten dat je erg bezig bent met bedriegers-gedachten? Het leren herkennen van de innerlijke gesprekjes die je voert, kan je helpen om anders met je innerlijke stemmen om te gaan, ze wel te horen, maar minder serieus te nemen of je er minder mee te identificeren.

Actief reflecteren
Bij Sanne bleek een goed hulpmiddel het werken met een logboek. Dagelijks keek ze terug op haar werkdag en noteerde ze wat plezierige en onplezierige situaties waren in het werk en hoe zij in die situaties dacht over de situatie en zichzelf, wat zij voelde en wat zij daadwerkelijk deed. Daardoor ontdekte ze bij zichzelf de terugkerende gedachten die haar dwars zaten en hoe ze daarmee omging.
Op verschillende manieren hebben we met die gedachten gewerkt: enerzijds door ze op hun inhoud te toetsen en kritisch te reflecteren op hun waarheidsgehalte en realiteit. Anderzijds door ze te leggen naast haar waarden: wat wilde Sanne nou eigenlijk in het werk en in hoeverre hielp het haar om zich met deze frustrerende en ontmoedigende gedachten bezig te houden? Waar hielden die gedachten haar eigenlijk vanaf?

Herken je bij jezelf impostor gevoelens?
Herken je bij jezelf dat je het gevoel hebt dat elk succes weer een nieuwe aanleiding is om te twijfelen aan je capaciteiten? Voel je je soms zo moedeloos omdat je steeds weer bang bent door de mand te vallen, terwijl anderen je de hemel in prijzen? Dan heb je misschien wel last van impostor gevoelens. Wil je voor jezelf helderheid hierover? Er is door Pauline Rose Clance een vragenlijst ontwikkeld die je kan gebruiken en zelf kan scoren. Het is een Engelse versie. Voor het publiceren van de Nederlandse vertaling ervan hebben wij (nog) geen toestemming. De link naar de vragenlijst op haar website voeg ik hier toe (https://paulineroseclance.com/pdf/IPscoringtest.pdf).