De coronacrisis is ook een zingevingscrisis

De coronacrisis is ook een zingevingscrisis. ‘Met blikvernauwing als gevolg’
In de westerse wereld zijn vragen als ‘Wie ben ik?’ of ‘Waarom besta ik?’ naar de achtergrond gedrongen. Dat, zegt hoogleraar Mattias Desmet, heeft tot een zingevingscrisis geleid, die ons ook in deze coronatijd danig in de weg zit.
Zou je anderhalf jaar ­geleden geopperd hebben dat we omwille van duizend patiënten op de intensive care het totale land plat zouden leggen, dan zou je voor gek verklaard zijn”, stelt Mattias Desmet, hoog­leraar klinische psychologie aan de Universiteit van Gent. “We zouden misschien wel geloofd hebben dat zo’n virus zo kon toeslaan, maar we zouden onmiddellijk alternatieve mogelijkheden zijn gaan zoeken om de crisis op te lossen, die veel minder nevenschade zou hebben berokkend.”
Volgens Desmet gebeurt dit nu niet omdat we in de greep zijn van massavorming. Dat is een fenomeen dat alleen ontstaat in een maatschappij waarin psychisch onbe­hagen, angst en depressiviteit heersen. “Je zou dit kunnen samenvatten als een algemeen gebrek aan zinverlening. En dan vat ik ‘zin’ breed op, als betekenis, maar ook als goesting, geen zin meer in het werk, in de dag.”

auteur: Henk Steenhuis
datum: 21 februari 2021
website: https://www.trouw.nl/religie-filosofie/de-coronacrisis-is-ook-een-zingevingscrisis-met-blikvernauwing-als-gevolg~b8e44231/

Dit gaat op voor de wereld vóór corona?

“Zeker. In België werden jaarlijks 300 miljoen doses antidepressiva geslikt, een groot deel van de beroepsbevolking heeft het idee dat hij een ‘bullshitjob’ vervult, en we ­waren getuige van een burn-outepidemie.”

Zo’n maatschappij, stelt Desmet, is ­vatbaar voor verhalen die één oorzaak van angst benoemen en zo een vijand creëren die vernietigd moet worden, in dit geval het coronavirus. “Maar we hebben iets ver­gelijkbaars gezien in nazi-Duitsland waar de Joden de gezamenlijke vijand werden, en in het Rusland van Stalin dat zich massaal tegen de aristocratie keerde. Het collectieve bewustzijn kan overgenomen worden door één verhaal.

“Met blikvernauwing als gevolg. Als je binnen het dominante verhaal staat, lijkt de logica ervan te kloppen: we worden geconfronteerd met ziekenhuizen die vollopen, we moeten in lockdown tot een vaccin ons verlost.” Zoals een sterke bundel licht in het donker ervoor zorgt dat je alleen ziet wat binnen het licht valt, zo zorgt massavorming ervoor dat je slechts ziet wat past binnen dat ene dominante verhaal. Desmet spreekt zelfs van hypnose, “met dit verschil dat bij hypnose de hypnotiseur wakker is, en bij massavorming degene die het verhaal vertelt – in deze crisis de expert – mentaal ook in de ban is van dat verhaal. Alternatieve ­oplossingen vallen buiten de lichtbron en worden niet gezien.”

U noemt als oorzaak gebrek aan zin­verlening. Waar komt dat vandaan?

“Dit hebben we wellicht voor een groot stuk te danken aan ons mens- en wereldbeeld dat sinds de verlichting, eind achttiende eeuw, steeds dominanter is geworden. Daarin is de wereld een grote machine van op elkaar botsende deeltjes, atomen, moleculen, die volgens de wetten van de mechanica op elkaar reageren. Zo is beetje bij beetje het heelal tot stand gekomen, en na een eindeloze evolutie ook de mens.

“De mens is eveneens een machine waarin geest en ziel verdwenen zijn; ons bewustzijn is niet meer dan het effect van materiële processen. Binnen dit wereldbeeld richt men zich niet op de geest of de psyche, maar is de mens een biologisch wezen dat het resultaat is van natuurwetten, met andere woorden: een wezen dat het bestaan ondergaat.”

Gaat u niet te snel? Psychiaters en psychologen staan tegenwoordig in hoog aanzien. Uw eigen vakgenoten Paul Verhaeghe, Dirk De Wachter en Damiaan Denys zijn in ­Nederland beroemdheden.

“Schijn bedriegt, in de psychologie wordt vooral lippendienst bewezen. Er wordt algemeen aanvaard dat het belangrijk is te praten over stress, psychische problemen op tafel te leggen, maar als je bijvoorbeeld kijkt naar de verdeling van middelen zie je dat slechts een minimaal deel naar een psychologische benadering van problemen gaat, en het leeuwendeel naar een farmacologische, biologische benadering. In vergelijking tot het aantal doses antidepressiva dat door de overheid terugbetaald wordt, is het aantal terugbetaalde gesprekken met een psychotherapeut verwaarloosbaar.

“Binnen dit wereldbeeld is de vraag: ‘Wie ben ik?’ of ‘Waarom besta ik?’ naar de achtergrond gedrongen, tot ze de kop opsteken en er een zingevingscrisis ontstaat, zoals de laatste jaren vóór corona.”

Zou je dat ene verhaal, die gezamenlijke strijd tegen het virus, niet ook zingeving kunnen noemen?

“Zeker, ik noem dit primaire of sympto­matische zinverlening. De strijd tegen het virus leverde aanvankelijk psychologische winst op. Een maatschappij kun je zien als een superorganisme dat zich ontwikkelt als een individu. Bij primaire zinverlening strijdt een individu of een maatschappij tegen één symptoom dat hem of haar in een bepaalde richting duwt. Hierbij ontwikkelt zich een energie die gans het leven organiseert. In de lente van 2020 gold dat zeker voor het coronavirus, dat ons op een paradoxale manier energie gaf en voor verbinding zorgde. Dat geldt nu nog in zekere zin. In België gaan we tegenwoordig ‘als een ploeg van 11 miljoen’ de strijd aan met het virus. In die gezamenlijk strijd tegen het ­object van de angst vindt een maatschappij een bepaalde rudimentaire zinverlening. Het gevecht tegen corona werd een met ­pathos en groepsheroïek beladen missie.”

Wat is daar op tegen, het is toch ook ­zin­geving?

“Deze symptomatische vorm van zinverlening is slechts gericht op het bestrijden van een specifieke angst. Uiteindelijk leidt symptomatische zinverlening tot destructiviteit en de ondergang van het systeem, zowel van het individu als van een maatschappij.”

Iets dergelijks zag je in Nederland bij de rellen die ontstonden na invoering van de avondklok. Ineens was er een ander symptoom dat bestreden moest worden. Bij de rellen raakte de massa in een roes, die tot de vernielingen leidde. In reacties van betrokkenen hoorde je soms de verbazing dat ze hierbij betrokken waren geraakt. Desmet: “Dat geloof ik ook wel, in zo’n situatie wordt het individu overweldigd door een ­vibrerende groepsstem en neemt de zinderende energie ervan over. Wat die stem dan precies zegt, doet er niet toe, wat telt is dat men samen optrekt.”

Hoe vinden we een niet-symptomatische vorm van zingeving terug?

“In het begin van de crisis hoorde je veel mensen zeggen: ‘We willen niet meer terug naar het oude normaal’. Terecht. We moeten de problemen van depressie, burn-out, ­gebrek aan verbondenheid analyseren en oplossen.”

Hoe?

“De wetenschap is verantwoordelijk voor het mechanische wereldbeeld dat sinds de verlichting ontstaan is. Maar de wetenschap wijst ons ook een uitweg – ik heb dat zelf ondervonden.”

Uit het verhaal dat Desmet nu vertelt, blijkt dat hij diep in de natuurwetenschappen gedoken is. “Tussen mijn zeventiende en twintigste heb ik echt geloofd in een strikt rationele, mechanistische benadering van het leven. Maar de ontwikkeling van de wetenschappen zelf toont ons de limieten van de ratio.”

De kwantummechanica is op zoek naar de meest elementaire deeltjes waaruit het heelal bestaat. Die blijken moeilijk te bestuderen. Desmet: “Die deeltjes kunnen ons niet leren hoe ons bewustzijn tot stand komt; het is eerder andersom, het is ons bewustzijn dat zorgt dat die deeltjes tot stand komen. En ze zijn slechts beperkt rationeel kenbaar. Zoals de grote kwantumfysicus Werner Heisenberg zei: ‘Het is geen kwestie dat we het nu nog niet weten, de kwestie is dat we het nooit zullen weten’.”

Door te beseffen dat de werkelijkheid maar beperkt kenbaar is, begon Desmet geleidelijk aan anders te kijken naar de wereld om hem heen. “Bij een boom of een bloem zag ik vroeger fotosynthese, lichtenergie die koolstofdioxide omzet in koolhydraten – de bloem daartoe herleiden, ontdeed haar van haar mysterie. Maar ik ben er dankbaar voor dat ik ontdekt heb dat de kern der dingen zich uiteindelijk aan een rationele verklaring onttrekt, dat het zich niet laat ­herleiden tot categorieën van mijn eigen denken.”

Dat lijkt me een goede les in bescheidenheid, maar wat heeft het te maken met niet-symptomatische zingeving?

“Door te erkennen dat u zich het andere nooit volledig kunt toe-eigenen, ontstaat er een nieuw authentiek respect voor alles rondom u. Dit kan er toe leiden, dat ik mij in mijn zetel zet en echt naar een ander ga luisteren, in de wetenschap dat alleen die mens iets kan zeggen over z’n eigen waarheid in het leven. Dat is het punt dat er weer een echte sociale band kan ontstaan, gebaseerd op een echt respect voor de ­ander, vanuit het besef dat je hem nooit kan ­reduceren tot je eigen zienswijze, dat je hem zijn eigen manier van zijn moet ­gunnen.”

We komen nu op irrationeel terrein, waarbij we de ratio links moeten laten liggen?

“Nee, zo’n ontmoeting is niet irrationeel maar a-rationeel. Dat is het terrein van de mystiek, voor sommigen zelfs de religie. ­Nobelprijswinnaar Max Planck drukte het zeer sterk uit: ‘Ik heb mijn leven aan de ­wetenschap gegeven en ben tot het besluit gekomen dat er een persoonlijke God is die gans mijn leven in zijn hand houdt’. Een ongelooflijke uitspraak. Voor Planck, als ­wetenschapper die de rede zo ver mogelijk gevolgd heeft, was God het besluit van alle dingen en arriveerde de wetenschap waar de religie ooit is vertrokken. Op de absolute ­limiet van ons rationeel begrijpen, wordt de mens, het heelal, de werkelijkheid weer met zin geladen.”

Lees ook:

Dirk De Wachter: ‘Wees wat vaker elkaars psychiater, pak elkaar vast’

Psychiater Dirk De Wachter buigt zich in zijn nieuwe boek over de kunst van het ongelukkig zijn. Zijn devies: laat de focus op geluk los, streef naar zin. ‘En de zin van het bestaan is zorgen voor ándermans geluk.’