Misdaad en straf (Dostojevski)
Huib Rommers schreef op 27 december 2021 op LinkedIn: “Ik mocht het genoegen smaken het boek Misdaad en straf van Fjodor Dostojevski (1866) te voltooien.
Dit ongekende literaire meesterwerk bevat schitterende observaties van de menselijke psyche, ontrafelt existentiële vragen en nodigt uit tot zelf onderzoek. Ik had het gevoel dat ik het boek niet las maar dat het mij las….
Wellicht heeft u het ooit zelf gelezen of heeft u van dit boek gehoord. Wellicht wist u van het bestaan van dit werk niets af. Hoe dan ook, tijdens het lezen besloot ik dat een boekreview mij zou helpen mijn gedachten te ordenen en wellicht anderen kon inspireren.
U kunt het boek door mijn ogen bezien en wie weet nodigt het uit om het zelf te lezen.
Mocht u alleen geïnteresseerd zijn in mijn persoonlijke bevindingen dan kunt u doorscrollen naar pagina 4.
Misdaad en straf (crime and punishment) van Fjodor Dostojevski (1866)
Inleiding en biografie
Dostojevski wordt gezien als een psychologisch genie én geldt als een van de grondleggers van het existentialisme (de mens is verantwoordelijk voor het eigen moraal, lot en zingeving), psychologisch realisme en psychoanalyse.
Maatschappijkritiek loopt als een rode draad door al Dostojevski’s werken en sijpelt ook tussen de regels door in crime and punishment. Hij was een fel tegenstander van kapitalisme maar ook van socialisme en liberalisme. Hij vond dat atheïstisch en vernederend voor de mensheid. Tegelijkertijd keerde hij zich ook tegen feodalisme en oligarchie. Hij geloofde niet revolutie maar in een maatschappij waar mensen pacifistisch met elkaar wilden samenleven vanuit diep doorleefde morele principes. Dostojevski was daarbij kritisch op de kerk en de verschijningsvormen van het christelijke geloof in zijn dagen. Tegelijkertijd was hij zelf een diepgelovig man die de essentie (existentiële werkelijkheid) van het christen zijn omarmde. Op zijn grafsteen stond de tekst uit het evangelie van Johannes: ‘alleen als de tarwe korrel valt en in de aarde sterft, zal hij nieuw leven voortbrengen’. Deze tekst is mogelijk zijn inspiratie geweest om de wedergeboorte van Raskolnikov te beschrijven. Het zijn ook profetische woorden over zijn eigen leven want niet alleen kwamen 100.000 mensen zijn begrafenis bezoeken, na zijn dood is zijn werk in vele talen uitgegeven en geldt hij als een van de grootste literaire meesters ter wereld.
Misdaad en straf
In dit literaire meesterwerk neemt Dostojevski de lezer mee in een verhaal over een jonge man, genaamd Rodion Romanovitsj Raskolnikov. Zijn psychische en fysiek instorting en uiteindelijk herrijzenis staan centraal in de vertelling. Vele bladzijden roeren rond in de giftige, onvergevingsgezinde en bittere gedachten van Rodion.
“Ja, ik had de pest in, dat is het goede woord: pest. Als een spin had ik me in een donker hoekje genesteld. Je bent in mijn hok geweest, je hebt het gezien…
Weet je, Sonja, die lage plafonds en die benauwde kamertjes drukken op je brein. En ook op je ziel. Ik haatte dat hok, maar ik wou er maar ik wou er niet uit komen, expres niet (p. 1016)”!
En kruipt de lezer in de huid van de vele personages die hoofdpersoon omringen. Je maakt van dichtbij mee hoe Dostojevski zijn observaties van de tijdsgeest (19e
eeuw) en de menselijke psyche tot leven wekt in de prozaïsche figuren van het boek.
Het onderbewustzijn
Het verhaal speelt zich af in Sint Petersburg van de 19e eeuw. De hoofdpersoon’s waanzinnige gedachten drijven hem in zijn onderbewustzijn langzaam maar zeker tot moordzuchtigheid. Het verhaal komt tot zijn eerste climax als hij, met een bijl, een oude pandjes belegger dood en in het voorbijgaan ook haar iconische zuster. Hoe gerechtvaardigd zijn gruweldaden vooraf ook lijken, ze zorgen naast de hoofdmisdaad ook voor verstrekkende gruwelijke schokeffecten.
Moord met voorbedachte rade
Hoewel niemand getuige is van Raskolnikov’s entree in het gebouw, nog van de moord (al scheelt het niet veel) en nog van zijn aftocht, drijft de angst om gesnapt te worden hem tot een mentale en fysieke breakdown. Vele dagen ligt Rodion koortsig te ijlen in zijn krottige kamer. Vele nachtmerrie-achtige figuren, dromen en visioenen worden opgevoerd zodat de lezer een huiveringwekkend inkijkje krijgt in de wanhopige en duistere ziel van een gefolterd mens.
“Hij had zich nog nooit zo bang gevoeld en had nog nooit zo’n intens afgrijzen ervaren. Hij ging door een hel (p. 280)”.
Feiten en fictie lopen meesterlijk in elkaar over in deze episode. De lagen die de schrijver hier in het verhaal legt doet recht aan de complexiteit van de menselijke ziel. Het voelt als of de lezer recht gedaan wordt tot in de existentiële haarvaten van het mens zijn.
Gelaagdheid en multidimensionaal
Een andere geslaagde gelaagdheid van het werk van Dostojevski is dat goed en kwaad niet één dimensionaal worden opgevoerd in één karakter, maar in alle karakters terugkomen. Hoewel er een onverbiddelijke morele grens in acht wordt genomen door de auteur. Mooie praatjes die onrechtvaardigheden proberen glad te strijken worden als een zeepbel doorgeprikt. Vaak gebruikt de auteur daar eenvoudige personages voor waar anderen op neer kijken. Een voorbeeld is het ‘hoertje’ Sonja, de dochter van een aan lagerwal geraakte ambtenaar, genaamd Marmeladov. Met haar ‘werk’ probeert ze een compleet disfunctionele familie te voorzien van wat geld.
“Tegenwoordig komt Sonja eigenlijk alleen nog bij ons langs als het donker begint te worden, ze helpt helpt haar stiefmoeder en brengt naar vermogen geld mee voor het huishouden (p. 46)”.
Armoede en geldgebrek zal overigens één van de verklarende factoren blijken voor Raskolnikov’s moord.
Onmogelijke dilemma’s
Een ander manier om lagen aan te brengen in het verhaal is het gebruik van polyfonie – dat wil zeggen, het samenvoegen van meerdere verhalen en verhalende stemmen in één enkel werk. De karakters worden op eenvoudige wijze gepresenteerd en nemen dan naar gelang het verhaal zich ontwikkeld hun eigen complexe loop. Allen leidend naar een ingewikkelde climax van het verhaal. In het boek zweeft Raskolnikov namelijk voortdurend tussen gedachten aan zelfmoord of aangifte doen bij de politie. Het is de politieman Porfiri die uiteindelijk op magistrale wijze alle punten weet te verbinden en Raskolnikov tot een vrijwillige belijdenis verleidt.
“Maar… wie heeft haar dan vermoord?’ kon hij zich met geen mogelijkheid weerhouden te vragen, met gesmoorde stem. Porfiri Petrovitsj leek welhaast terug te deinzen op zijn stoel, zo onverwacht scheen op zijn beurt Raskolnikovs vraag bij hem aan te komen. Hoe bedoelt u? Wie de moordenaar is?’ Het was of hij zijn oren niet geloofde. ‘Ú natuurlijk, Rodion (p. 1114)”!
Uiteindelijk besluit de hoofdpersoon zich, na fase van diepe verdwazing, aan te geven en alles maar dan ook alles toe te geven.
Het oordeel
In het strafproces wordt opnieuw duidelijk dat Raskolnikov geen brute moordenaar is. Het blijkt uit de getuigenissen van anderen dat hij zijn hele leven heeft omgezien naar arme en behoeftige mensen. Dit vormt een prachtig contrast met de gewelddadige dood die zijn slachtoffers zijn gestorven. In dit gedeelte wordt duidelijk waarom hij de moord gepleegd heeft: armoede, verlangen naar een beter leven en de zorg voor zijn moeder en zus.
“Hij had al met al tot de moord besloten uit lichtzinnigheid, kleinzieligheid, en boosheid over het gebrek dat hij leed en de tegenslagen die zijn leven verzuurden (p. 1306).”
Wanneer alle aspecten van de zaak in ogenschouw zijn genomen wordt hij voor acht jaar verbannen naar Siberië om dwangarbeid te doen (een autobiografisch facet van Dostojevski eigen ervaring in de kampen). Hoewel Raskolnikov in het openbaar gebiecht heeft is dat pas de eerste stap naar wedergeboorte. Hij blijft voorlopig vasthouden aan zijn trots, boosheid en zelfrechtvaardiging.
Raskolnikov behandelt Sonja grof en onbehouwen, terwijl ze hem in complete zelfopoffering achterna gereisd is naar Siberië. De lezer voelt wel aan dat hij een zwak heeft voor kwetsbare en ‘heilige’ vrouwen zoals zijn moeder, Sonja en zijn zus Dunja. Maar hen tegelijk ook diep haat. Hun zelfopofferende liefde is een te confronterende spiegel voor zijn eigen verdorven trots en moordzucht.
Verbanning
Uiteindelijk wordt Raskolnikov weer ernstig ziek en droomt (hoe bizar) over een virus dat in Azië is ontstaan en de hele wereld ziek maakt (profetisch?).
“Hij herinnerde zich zijn koortsdromen als het visioen van een pandemie, een onbekende, angstaanjagende ziekte die zich vanuit Azië over de wereld verspreidde en massaal slachtoffers maakte (p. 1336)”.
Ziekte en bezwijken aan een ziekte zijn diepe persoonlijke ervaringen van Dostojevski en daarmee een rode draad door het boek. Alle mensen die hun zonden niet willen belijden of de werkelijkheid van de lelijke eigenschappen in zich zelf en anderen niet willen zien, raken in een delirium en sterven door de koorts of slaan de hand aan zich zelf. Het is Dostojevski overtuiging dat het belijden van slechte dingen een louterend effect hebben op een onvolmaakt karakter. Het is een vorm van zelf opgelegd lijden die ruimte geeft voor een nieuwe geboorte. Hoewel dit soort persoonlijke overtuigingen van Dostojevski in crime and punishment door de karakters uitgewerkt worden blijft het kiezen van ‘de waarheid’ aan de lezer overgelaten.
Wedergeboorte
Raskolnikov is na de uitputtende ziekte eindelijk gebracht tot het breekpunt en verklaard hij, volledig gebroken, zijn liefde aan Sonja en vraagt om vergiffenis.
“Hoe het gebeurde wist Raskolnikov niet, maar opeens verloor hij alle controle over zichzelf en wierp zich aan Sonja’s voeten, in tranen haar knieën
omknellend (p. 1340)”.
Het is uiteindelijk liefde en de wekelijkheid van morele waarden die hem tot nieuw leven wekken.
Aanbeveling
Ik wil dit boek aanbevelen aan allen die een honger voor waarheid, oprechtheid en diepgang hebben. Het boek ligt soms zwaar op de maag en het is een flink werk maar absoluut te moeite waard. Het plot is fijnzinnig en complex. De dialogen bijzonder boeiend. De auteur neemt de tijd om zijn ideeën uit te werken. En omdat het een existentieel werk is, heb je het idee dat, naast dat jij het boek leest, het boek ook jou leest. Het is een meesterlijke spiegel. Ik wens je bij het (her) lezen veel zelfreflectie en betekenisvolle ontmoetingen.
De volgende ideeën neem ik mee:
1) Mensen zijn multi-dimensionaal. Ze hebben vele verhalen te vertellen, doen goede en slechte dingen en zijn nauw verbonden met de grillige verhalen van anderen.
2) Wat je zaait zal je oogsten. Niemand komt weg met moord of met welke misdaad dan ook. Iedereen zal zich (on)vrijwillig moeten verantwoorden voor zijn of haar daden. Het alternatief is hel op aarde.
3) Hoe ziekelijk en slecht je er ook aan toe bent er is altijd hoop op een wedergeboorte. Neem je zelf veroorzaakte lijden vrijwillig op je, beken je slechte daden en kies voor liefde en waarachtige levensprincipes.
4) Confronteer je duistere kanten van je persoonlijkheid en integreer ze tot één identiteit. Anders overwoekerd het kwaad je leven zonder dat je het bewust bent. Neem eigenaarschap voor de onbewuste gevoelens en gedachten. Zorg dat je een geïntegreerd persoon uit een stuk wordt.
5) Goed doen wordt beloond. Hoe zeer het leven je ook gegeseld heeft, blijf goed doen. Dat maakt je een waardig en menselijk mens.
