Maria Magdalena – een vrouw als belangrijke apostel
Een vrouw als belangrijke apostel? De kerk maakte van Maria Magdalena liever een prostituee
Maria Magdalena is een van de belangrijkste én een van de meest mysterieuze vrouwen uit de Bijbel. Dat heeft ruimte geboden voor een zeer rijke en gevarieerde verbeelding.
auteur: Nico de Fijter
datum: 29 juni 2021
website: https://www.trouw.nl/religie-filosofie/een-vrouw-als-belangrijke-apostel-de-kerk-maakte-van-maria-magdalena-liever-een-prostituee~b2bcf727/
Verspreid over de nieuwe tentoonstelling over Maria Magdalena in het Utrechtse Catharijneconvent hangen drie werken van de Amerikaanse fotograaf David LaChapelle. Die drie tezamen zou je de samenvatting van de tentoonstelling kunnen noemen. De eerste toont een in rode lingerie gehulde Maria Magdalena op hoge hakken die in een smoezelig studentenhuiskeukentje met haar eigen haar de voeten van Jezus droogt die door haar tranen nat geworden zijn. De tweede: Maria Magdalena naast Jezus, in een eigentijds groepsportret met Jezus’ apostelen. En de derde: een portret van de Amerikaanse tv-persoonlijkheid Kim Kardiashan als Maria Magdalena. Ze is naakt, haar lange haar bedekt haar borsten, en terwijl ze met een even devote als zelfverzekerde blik in haar ogen een zegenend gebaar maakt ontvangt ze de Heilige Geest in de vorm van een witte duif.
Het zijn, kortom, nogal verschillende perspectieven op Maria Magdalena. En die verschillende perspectieven, laat het Catharijneconvent zien, zijn niet iets van de laatste decennia (de foto’s van LaChapelle komen uit 2003 en 2018), maar vormen een eeuwenlange constante in de westerse verbeelding van Maria Magdalena.
Sleutelrol
Dat heeft alles te maken met het feit dat op de vraag wie Maria Magdalena was geen eenduidig antwoord te geven is. “Maria Magdalena is een van de meest mysterieuze vrouwen in de Bijbel”, zegt conservator Lieke Wijnia. “Er is weinig over haar bekend. Maar ze was wel aanwezig op sleutelmomenten in de evangeliën.”
Die sleutelmomenten: Maria Magdalena was erbij toen Jezus gekruisigd werd. Ze was bij zijn graflegging. En Maria Magdalena was de eerste die bij het lege graf van Jezus kwam na diens opstanding. In de evangeliën staat in verschillende varianten beschreven dat Jezus na zijn opstanding als eerste aan Maria Magdalena verscheen, en dat ze de opdracht kreeg om aan Jezus’ leerlingen te vertellen over die opstanding. De evangeliën van Lucas en Marcus melden verder dat Jezus bij Maria Magdalena zeven demonen had uitgedreven. En er staat ook nog beschreven dat ze voor Jezus en zijn leerlingen zorgde, waardoor ervan wordt uitgegaan dat ze welgesteld was. Maar dat is het wel zo’n beetje: meer is er in de Bijbel niet over haar terug te vinden. “Dat ze op bepalende momenten in de Bijbel aanwezig is én dat er verder heel weinig over haar bekend is, heeft ruimte gemaakt voor een zeer rijke verbeeldingsgeschiedenis”, zegt Wijnia.
Dat blijkt. De tentoonstelling laat een indrukwekkende variatie aan historische, moderne en eigentijdse werken zien. En dat levert dus bepaald geen eenduidig beeld op. Er is de devote, spirituele Maria Magdalena. Maria Magdalena als berouwvolle zondares. Maria Magdalena als kroongetuige van de opstanding. De rijke Maria Magdalena. Maar ook: Maria Magdalena als kluizenares. Maria Magdalena als de geliefde van Jezus.
Maria Magdalena de filmster
Was Maria Magdalena de geliefde van Jezus? Kregen Jezus en Maria Magdalena een kind? Het zijn vragen waar veel over is gespeculeerd, en daar hebben, naast vroegchristelijke gnostische geschriften, films een belangrijke rol in gespeeld. In Jesus Christ Superstar, de beroemde musical die in 1973 werd verfilmd hebben Jezus en Maria Magdalena een erotisch getinte relatie. In The Last Temptation of Christ van Martin Scorcese uit 1988 huwt Maria Magdalena met Jezus, ze wordt zwanger, maar ze sterft voordat het kind geboren is. In The Da Vinci Code, uit 2006, gebaseerd op de bestseller van Dan Brown, wordt stellig ontkend dat Maria Magdalena een prostituee was. Ze had, zegt de film, een relatie met Jezus en samen kregen ze een kind.
In het westerse christendom overheerste lange tijd het beeld van Maria Magdalena als boetvaardige zondares, een voormalig prostituee die tot inkeer was gekomen. Daar heeft de zesde-eeuwse paus Gregorius I een belangrijke rol in gespeeld: hij liet Maria Magdalena samenvallen met de vrouw uit het Bijbelverhaal (opgetekend in Lucas 7), waarin die vrouw de voeten van Jezus met haar eigen haar droogt en die vervolgens zalft met olie. Er zijn geen aanwijzingen dat die vrouw en Maria Magdalena dezelfde waren, maar er zijn talloze kunstwerken waarin ervan wordt uitgegaan dat die vrouw Maria Magdalena is. David LaChapelle voegde zich in die traditie met zijn foto.
Er is nóg een Bijbelse vrouw met wie Maria Magdalena – wederom ten onrechte – vereenzelvigd wordt: Maria van Betanië. In het Lucas-evangelie staat hoe Jezus op bezoek ging bij die Maria, haar zuster Marta en haar broer Lazarus: terwijl Marta druk in de weer was om er een gastvrije dag van te maken, ging Maria devoot aan de voeten van Jezus zitten luisteren.
Toonbeeld van berouw
De associatie van Maria Magdalena met die bijbelverhalen heeft behoorlijke invloed gehad op de manier waarop ze werd afgebeeld. Maria Magdalena werd een toonbeeld van devotie, berouw en toewijding. De demonen die Jezus bij haar zou hebben uitgedreven, worden daar in dit verband ook mee geassocieerd: die zouden alles te maken met haar voormalige losbandige en overspelige leven. Maria Magdalena is vaak afgebeeld onder aan het kruis waar Jezus aan hangt, met tranen in haar ogen, om het verdriet dat ze heeft om de stervende Jezus, maar zeker ook om haar eigen zondige verleden. Niet zelden is ze daarbij uitgedost in prachtige kleding en juwelen.
Daarmee wordt verwezen naar het rijke, wereldse leven dat Maria Magdalena leidde voordat ze Jezus ging volgen. Hetzelfde gaat op voor werken waarop duidelijk verwezen wordt naar haar verleden als prostituee. Het werk van LaChapelle met Kim Kardashian is er een voorbeeld van. Net als een portret van Maria Magdalena door Marlene Dumas.
In het oosterse christendom, laat de tentoonstelling zien, is de nadruk op het zondige verleden van Maria Magdalena veel minder groot, en wordt haar rol als eerste getuige van de opstanding van Jezus uit de dood juist benadrukt.
Maar met die rol heeft de kerk in het westen ook lange tijd een moeizame relatie gehad: een vrouw als kroongetuige van Jezus’ opstanding, de centrale gebeurtenis in het christendom?
De krachtige apostel
Het zou mede om die reden zijn dat allerlei religieuze, gnostische geschriften uit de eerste eeuwen van het christendom waarin Maria Magdalena als een belangrijke apostel wordt neergezet, eeuwenlang verborgen zijn gebleven. Pas in de late negentiende en in de twintigste eeuw werden die teksten herontdekt: Maria Magdalena is volgens die teksten iemand die dicht bij Jezus leeft, veel spirituele kennis bezit en ze wordt neergezet als Jezus’ favoriete apostel (en, zeggen sommigen, zelfs als zijn vrouw).
En dan zijn er ook nog de zogenoemde Legenda aurea: middeleeuwse beschrijvingen van heiligenlevens. Daarin wordt Maria Magdalena neergezet als een krachtige vrouw, een zeer actieve apostel, die er na Jezus’ hemelvaart op uit trekt, zelf gaat preken, mensen weet te bekeren, wonderen verricht. Verschillende teksten vertellen dat ze een kluizenaarsbestaan gaat leiden. Ook dat inspireerde tot een reeks aan werken waarop ze telkens schaars gekleed (opnieuw een verwijzing naar haar zondige verleden) en met lang haar wordt afgebeeld, meestal met een schedel in haar hand, als symbool voor de eindigheid van het leven.
Al die verschillende perspectieven op Maria Magdalena hebben hun plek gevonden in de verbeelding van de mysterieuze Bijbelse vrouw, laat het Catharijneconvent zien.
In een introductiefilmpje op de tentoonstelling, vertoond in de eerste zaal, wordt de bezoeker opgeroepen om het ware verhaal van Maria Magdalena te ontdekken. Dat is, begrijpt de bezoeker dan al, een onmogelijke opgave, en vooral een oproep: kies maar welke Maria Magdalena u het meest inspireert. In de laatste zaal wordt de bezoeker uitgenodigd om plaats te nemen voor het enige werk dat daar hangt: een indringende Maria Magdalena uit 1887 van de Belg Alfred Stevens. En dan klinkt de enige vraag die na zo’n rijk geschakeerde tentoonstelling met zo’n divers verbeelde Maria Magdalena nog overblijft: wie is Maria Magdalena voor u?
De tentoonstelling over Maria Magdalena in het Utrechtse Catharijneconvent is te bezoeken tot en met 9 januari 2022.
Luister ook:
Wie was Maria Magdalena nou echt?
In de nieuwste aflevering van de Roomse Loper – waarin Stijn Fens en Christian van der Heijden praten over de katholieke wereld – staat de tentoonstelling over Maria Magdalena in het Catharijneconvent centraal.
