Kunst en mystiek

Mystiek in de kunst
“Er bestaat een innige relatie tussen mystiek, wijsheid en kunstenaarschap. Dat geldt al voor het woord chochma in de Hebreeuwse taal. De Tora legt een direct verband tussen mystieke wijsheid – chochma – en het kunstenaarschap van de kunstenaar Betsaleel, letterlijk: (hij die) ‘in Gods schaduw’ (verkeert). Een kunstenaar heeft iets weg van een mysticus. (…) De creatieve en goddelijke inspiratie van Betsaleel doet denken aan de geheimzinnige ervaring die een kunstenaar het merkwaardige gevoel kan geven dat hij meer in een kunstwerk heeft gelegd dan hij tevoren zelf heeft bedacht. ‘Heb ik dit wel alleen gemaakt?’ zo vraagt hij zich voorzichtig af navoltooiing van een of andere artistieke schepping. Kunstenaars zijn ook daarin verwant aan mystici, dat zij hun sensibiliteit willen aanscherpen voor de wereld van het ongeziene. Ze stellen zich open voor wat onder de sluier van de gewone dingen schuilgaat. Ze willen net als de mysticus weten hoe ze dat ‘iets’ kunnen ervaren en in het scheppend bezig zijn vorm kunnen doen aannemen, een ‘iets’ waarvan ze het bestaan wel vermoeden, maar dat ze met de zintuigen niet kunnen waarnemen.” Marcus van Loopik

auteur: John Hacking
datum: 2 juli 2018
website: https://levenshorizonten.com/2018/07/02/kunst-en-mystiek/

Het thema licht in mijn werk als (landschap)schilder heeft voor mij persoonlijk een ‘mystieke’ lading. Daar ben ik al jaren van overtuigd, omdat ik mijn inspiratie put uit de waarneming van de werkelijkheid die in mijn ogen doordesemd is met licht, met ‘goddelijk’ licht, als een verwijzing naar een transcendente werkelijkheid. Ik beschouw het licht dan ook als een vingerwijzing Gods omdat in het scheppingsverhaal in Genesis 1 licht een bijzondere plek inneemt, nog voordat er onderscheid wordt gemaakt tussen licht en duisternis. In het begin sprak God, er zij licht: “Dan zegt God: geschiede er licht!- en er geschiedt licht. God ziet het licht aan: ja, het is goed!”(vertaling Naardense Bijbel). Deze woorden uit dit eerste boek uit de bijbel blijven mij intrigeren. In het ochtendlicht en in het avondlicht op elke dag kun je iets van deze mystieke lichtdimensie ervaren als je ervoor openstaat. Wat ik doe is dan ook dat ik me laat leiden door mijn intuïtie om iets van deze ervaring in verf weer te geven als ik bezig ben om het landschap abstract of minder abstract uit te drukken. Ik schilder niet naar de waargenomen realiteit en probeer ook niet om een landschap natuurgetrouw weer te geven. Ik laat me wel leiden door impressies en door foto’s van landschappen die indruk op mij maken. De uitwerking van een landschap is dan ook voor een deel gebaseerd op willekeur, emotie, en de keuze van bepaalde kleuren die op dat moment gemaakt zijn met pigmenten. Ik vertrouw erop dat het eindresultaat de kijker uitnodigt om zelf een eigen indruk toe te voegen, om zelf betekenis aan het werk te geven door de eigen wijze van kijken, toeschouwen, beschouwen. In die zin lijkt het een beetje op een mystiek tekst zoals Marcus van Loopik beschrijft in zijn boek over de Kabbala. Ik citeer: 

“Evenals een geslaagd kunstwerk – als poezie, muziek of beeldende kunst – nodigt een mystieke tekst uit tot blijvende dialoog, juist omdat er altijd nog wat te raden overblijft. De meest succesvolle taal van een kunstwerk of van de mystiek kunnen we ‘taal van de stilte’ noemen. De joodse filosoof Andre Neher bracht ‘spreken zonder woorden’ treffend in beeld) met behulp van een middeleeuwse uitleg bij Psalm 62:2: ‘Waarlijk, tot God wacht [siddert, Hebreeuws: naham] mijn ziel in stilte’:

De ene psalm 62 [vers 2] leert al degenen die sidderen tegenover de Goddelijke oneindigheid dat er geen gevoeliger trillende snaar is om het verlangen van de ziel uit te drukken dan de stilte: Tot God siddert mijn ziel van stilte. Mei”r ben Gabbaj heeft in de 13e eeuw van dit bijbelvers een ontroerende muzikale interpretatie van dit bijbelvers gegeven. Als de snaren van twee instrumenten werkelijk overeenstemmen, dan is het voldoende dat de ene trilt om de andere tot zingen te brengen. Hoe zou daarom, omdat God Stilte is, het samenklinken van de ziel met God zich anders kunnen uitdrukken dan door de stilte?”

Een schilderij, een kunstwerk, beeldhouwwerk is passief. Is afhankelijk van de energie die een toeschouwer erin wil stoppen in het bekijken van het werk. Hij of zij kan ook doorlopen, achteloos, onverschillig, het werk geen blik waardig keurend, of het zelfs afkeuren omdat het volgens hem/haar niet de moeite waard is om er bij stil te staan. Dat risico loopt elk schilderij, elk kunstwerk. Het kan er zelf niks aan doen. Het is overgeleverd aan de blik en houding van de toeschouwer. Toch vertrouw ik erop dat – als de toeschouwer ervoor moeite doet – er iets kan gebeuren, er een vorm van dialoog kan onstaan tussen het werk en de beschouwer. Er vindt betekenis plaats en de toeschouwer levert zijn eigen aandeel in dit proces van betekenisgeving.

Ik laat me zelf vaak leiden door ervaringen die ik heb opgedaan in of met een landschap. Plekken uit mijn jeugd, plaatsen die voor mij een bijzondere betekenis hebben gekregen omdat ik er waarde aan toeken. Dat kunnen net zo goed plaatsen zijn die vervallen zijn, ruïnes, getuigen van gruwelijkheden, vergane beschavingen, religieuze plaatsen waar bijzondere ontmoetingen hebben plaatsgevonden, bijbelse plaatsen die een speciale betekenis hebben zoals de Sinaï, (Horeb), de woestijn, het moeras. Ik gebruik foto’s die ik zelf heb gemaakt en foto’s verkregen via tv beelden, filmbeelden, of via internet. Ook toeristische kiekjes uit de vorige eeuw vormen soms een uitgangspunt voor een landschap. Plekken waar ik nooit ben geweest maar die me aanspreken vanwege het woeste karakter, berglandschappen met sneeuw en ijs, de lijst is eindeloos. Dat lijkt een beetje op de ervaring van het herinneren zoals van Loopik dit weergeeft:

“Na de tweede stap van het luisteren en waarnemen laten we een opgedane ervaring eerst bezinken, opdat deze zich kan ontwikkelen tot een herinnering. Via introspectie halen we de herinnering daarna weer naar boven. Dit terugblikken in herinnering geldt voor een mysticus die naar bewustwording streeft, maar in het bijzonder ook voor een kunstenaar. De joods-Amerikaanse lithograaf en schilder Ben Shahn (1898-1969) heeft verteld hoe een citaat van Rainer Maria Rilke (1875-1926) hem diep getroffen had. Het zette hem – bij zijn verbeten zoektocht naar de essentie van kunst en poezie – naar eigen zeggen op het juiste spoor. De essentie van het proces waardoor kunst of poezie geboren wordt, zoekt Ben Shahn met Rilke in de herinnering:

Omwille van een enkel vers moet men vele steden, mensen en dingen zien. Men moet de dieren kennen, men moet ervaren hoe de vogels vliegen en het gebaar kennen waarmee de kleine bloemen in de ochtend opengaan. Men moet in staat zijn terug te denken aan wegen in onbekende regionen, aan onverwachte ontmoetingen en momenten van afscheid die men lang tevoren zag aankomen; terugdenken aan dagen uit de jeugd die nog altijd onverklaard zijn gebleven [ … ] En het is nog niet genoeg om herinneringen te bezitten. Men moet in staat zijn ze te vergeten wanneer het er vele zijn, en men moet het enorme geduld hebben om te wachten totdat zij terugkeren. Want het zijn nog niet de herinneringen zelf. Niet zolang zij binnen in ons nog niet veranderd zijn in bloed, tot een oogopslag, een gebaar, naamloos, en niet langer van onszelf te onderscheiden – niet eerder dan dat kan het gebeuren dat op het meest zeldzame moment het eerste woord van een vers in hun midden oprijst en uit hen voortkomt.’”

Daarom spreekt poëzie mij aan, raken woorden uit een gedicht mij omdat ze een veelvoud van betekenissen kunnen onthullen. Mijn schilderijen zijn niet letterlijk poëtisch omdat er geen taal wordt uitgedrukt zoals een gedicht met woorden beelden oproept. Ik doe soms het omgekeerde. Ik gebruik een gedicht als uitgangspunt om de verwoorde ervaring en emotie in kleur en vorm uit te drukken. Dat is evenals de weergave van een landschap een kwestie van intuïtie, een aftasten, uit proberen en uitdrukken in verf. 

De laatste jaren ben ik steeds meer in de ban geraakt van gedichten die sneeuw en licht tot thema hebben. Sneeuw omdat deze het licht op wonderbaarlijke wijze weerkaatst en de werkelijkheid omvormt tot een nieuw landschap. Licht, zoals ik boven al heb weergegeven, omdat dit voor mij de weg is naar een dimensie in het leven die dragend is, exisentieel waardevol omdat het verbanden zichtbaar maakt met een werkelijkheid die je dan ook werkelijk kan dragen. Als je niet in God gelooft hoeft dat geen belemmering te zijn om toch iets van deze mystiek dimensie in de werkelijkheid via het licht te kunnen ervaren. Mijn schilderijen zijn in ieder geval een poging om dit zichtbaar te maken.

John Hacking
2 juli 2018
citaten uit: Marcus van Loopik, Kabbala als levenskunst. Op zoek naar eenheid en heling, Middelburg 2018, (Skandalon)