Nevenschade Corona maatregelen

Sinds begin 2020 worden er wereldwijd diverse maatregelen getroffen om de verspreiding van Covid 19 tegen te gaan. De maatregelen variëren van een lockdown tot een beperkt aantal sociale contacten zowel thuis als elders, sociaal afstand bewaren, het dragen van mondmaskers, handen wassen, gebruik van desinfectiemiddelen en horeca sluitingen.

auteur: Stichting Artsen Covid Collectief
datum: 11 december 2020
website: https://artsencollectief.nl/nevenschade-van-de-covid-19-maatregelen/

De maatregelen zorgen voor een hoop nevenschade. Er zijn effecten op de directe gezondheid, doordat de non-Covid zorg meermaals is afgeschaald en er zijn indirecte effecten op ons welzijn. Door een combinatie van (een stapeling van) stress, schulden, eenzaamheid, armoede, huiselijk geweld, dakloosheid of leerachterstanden wordt onze geestelijke en lichamelijke gezondheid aangetast.1 Figuur 1 toont de effecten van maatregelen op de verschillende domeinen.2 Daarnaast zijn er echter ook (onbedoelde) positieve effecten te noemen, zoals meer vrijheid en minder stress door thuiswerken, minder files waardoor een betere luchtkwaliteit. Ook was er vermoedelijk minder overbehandeling in de zorg, leidend tot minder belasting en risico op bijwerkingen en schade voor de patiënt.

De proportionaliteit van de maatregelen dient goed overwogen te worden. Dit document benoemt met name de nevenschade van de maatregelen. Deze informatie dient samen met de ernst van het virus en de bijbehorende epidemiologie te worden samengevoegd om zo een zorgvuldige afweging te kunnen maken waarin het aantal gewonnen en verloren (gelukkige) levensjaren mee moet worden genomen.

Effecten op non-Covid zorg
– Er is een stuwmeer aan uitgestelde verwijzingen ontstaan van circa 1 miljoen in totaal, het aantal verwijzingen van huisartsen naar ziekenhuiszorg is sinds het begin van de coronacrisis met 75% teruggelopen.3
– Tijdens de lockdown van de eerste golf zijn bij een kwart van de patiënten de afspraken in de zorg niet door gegaan. De helft daarvan heeft daardoor ook niet de benodigde zorg te hebben gekregen.4
– Van de mensen die lichamelijk en/of mentale klachten ervoeren tijdens de eerste lockdown werd de huisarts in driekwart van de gevallen niet geraadpleegd. 4
– Tijdens de lockdown waren er dertig procent minder presentaties op de huisartsenpost en het aantal huisbezoeken / visites door de huisarts halveerde.4
– In maart t/m juni 2020 is het aantal eerste hulp bezoeken zowel voor letsel patiënten als voor niet-letsel patiënten sterk gedaald met ongeveer 25 procent ten opzichte van 2019.5
– Tijdens lockdown waren er een kwart minder presentaties op de eerste hulp van patiënten met beroertes.4
– Nederlandse Vereniging voor Cardiologie (NVVC) vreest dat door de coronacrisis dit jaar 150.000 tot
200.000 hartpatiënten niet de zorg krijgen die ze nodig hebben. Ook in de tweede golf trekt de NVVC weer aan de bel en blijken er minder presentaties op de eerste hulp van patienten met acute hart- en beroerteklachten.6,7
– Veel bevolkingsonderzoeken zijn nagenoeg stilgelegd tijdens de lockdown. Het bevolkingsonderzoek darmkanker en baarmoederhalskanker is inmiddels weer op niveau, maar nog niet ingehaald. Het bevolkingsonderzoek borstkanker is nog steeds op 50 procent van de reguliere capaciteit, ook pathologie merkt dit.4
– Er zijn dit voorjaar 5000 minder kankerdiagnoses gesteld in vergelijking met een jaar eerder.8
– Er is een significante stijging van het aantal amputaties geweest. Het gaat om 42% in 2020 vs. 18% in 2019, let wel, dit betreft een studie met lage aantallen. 9
– Tijdens de eerste lockdown zijn er nagenoeg geen gewrichtsprotheses geplaatst. In deze periode zijn alleen spoedoperaties doorgegaan. Vanaf mei is er weer een stijging te zien in de plaatsing van primaire gewrichtsprothesen. Naar schatting is de plaatsing van prothesen in juni 2020 op ongeveer 60 tot 80 procent zit van het niveau van voor de COVID-19 epidemie.4,10
– Tijdens de lockdown had driekwart geen fysio-en oefentherapie meer. Na de eerste golf ligt het percentage op 75% voor fysiotherapie en 50% voor ergotherapie van het normaal aantal consulten.4,11

Effecten op het geestelijk en lichamelijk welbevinden
– Verplichte lockdowns en quarantaines verergeren de klachten van mensen die al sociaal angstig zijn. Bijna 65% van de mensen die al psychische klachten ervaarden vóór de uitbraak van het coronavirus, zien hun klachten toenemen.12,13
– De situatie lijkt sterk op verdriet, mensen ervaren leegte en verdriet over het verlies van hun normale leven, wat zelfs kan leiden tot verlies van betekenis, zingeving en een doel in het leven.14
– Nieuwe moeders ervaren een drievoud aan angst en depressie symptomen ten gevolge van de pandemie en de maatregelen.15
– Tijdens de eerste lockdown is de landelijke instroom van GGZ patiënten sterk afgenomen, bijna 50.000 minder verwijzen. Het aantal verwijzen vanuit de huisarts is met de helft afgenomen. De GGZ luidt de noodklok.4,16,17
– Bij de helft van de GGZ cliënten was de behandeling voor de tweede golf weer zoals voor de eerste golf van de COVID-19 epidemie, de overige helft kreeg nog steeds niet de juiste zorg.4
– Bij een derde van de GGZ instellingen zijn de bijeenkomsten van dagactiviteitencentrum, inloop-, herstel- of zelfregiecentrum in november 2020 nog steeds gestopt.4
– In een peiling onder 510 Nederlandse patiënten met zelf gerapporteerde eetstoornissen, en onder behandeling vond driekwart de kwaliteit van de behandeling slechter, welke veelal via de telefoon of internet werd verricht.4
– In elke crisis is er een toename van suïcides, zoals tijdens SARS1 uitbraak in 2002 en de economische crisis in 2008. 15 Vooralsnog is er in Nederland geen toename in het aantal suïcides en suïcidepogingen gerapporteerd door de Commissie Actuele Suïcideregistratie.4 Wel bellen meer mensen met de suicidepreventielijn (113). Voor de coronacrisis waren dat 300 mensen per dag, nu zijn dat er 400, het gaat het in bijna de helft van de gevallen om jongeren met een leeftijd tussen de 10 en 19 jaar oud. Vooral in de tweede lockdown wordt er een toename bemerkt.18

Effecten op onderwijs
– Door sluiting scholen wordt de ongelijkheid die reeds bestond in het onderwijs verder vergroot. Het VWO krijgt beter en gestructureerder thuisonderwijs in vergelijking met VMBO. Kinderen uit kansarme gezinnen kregen veel minder support thuis van hun ouders in vergelijking met gezinnen met hoger opgeleide ouders.19
– Er was een sluiting van scholen van medio maart tot medio mei. De maand hierna gingen de kinderen de helft van de tijd naar school, grofweg hebben de kinderen 9,5 week school gemist.20
– In totaal zijn hierdoor 1,4 miljoen basisschoolleerlingen geraakt en 1 miljoen leerlingen in het voorgezet onderwijs. 20
– De school is een veilige plek die kinderen moesten missen. Ruim 10% van deze kinderen leeft in armoede, een bekende risicofactor voor huiselijk geweld, naast laaggeletterdheid en kleinbehuizing.
– Kinderen ervaren minder structuur, en hebben concentratie- en motivatieproblemen.20
– De pedagogische relatie valt weg, kinderen moeten hun sociale- en samenwerkingsvaardigheden kunnen ontwikkelingen met behulp van mensen op zich heen. Onderwijs heeft een socialiserende functie en een opdracht tot burgerschapvorming.20
– 500.000 studenten in het MBO zijn geraakt door de maatregelen. Zij ervaren specifieke problemen met praktijkvakken en beroepspraktijkvorming stages.20
– Tienduizenden studenten in het HBO en WO lopen door coronacrisis studievertraging op. De achterstand bedraagt vaak 11 tot 14 studiepunten. Dat is al gauw twee maanden, afhankelijk van het vak. Daarnaast circa 1000 euro kosten per maand aan studievertraging. 21

Overige effecten op kinderen en jongeren
– 1 op de 3 kinderen is meer ongezonde snacks gaan eten tijdens de coronacrisis, 75% is minder gaan bewegen, 20% van de kinderen is aangekomen. Bij kinderen die al overgewicht hadden is dat 40%.22
– Er is een toename van angst bij kinderen tot 15%. Er werd meer met de kindertelefoon gebeld over angsten en sombere gevoelens.23 Het percentage kinderen met dusdanige angstklachten dat er hulp aangeboden moet worden verdubbelde van 8 naar 16%.23,24
– In Nederlands is er een duidelijke afname van het aantal doorverwijzingen en nieuwe instroom in de jeugdzorg. Er zijn nauwelijks thuisbezoek of thuisobservaties meer mogelijk door de moeilijk te handhaven coronamaatregelen. 4
– De draaglast in gezinnen is toegenomen, met een afname van de draagkracht in veel gezinnen. Dit kan voor spanningen en stress zorgen. Kinderen geven aan dat de sfeer thuis slechter is geworden. Hierdoor is er een toegenomen risico op onveilige gezinssituaties (huiselijk geweld, kindermishandeling), terwijl scholen niet of minder goed in staat zullen zijn hun signaleringsfunctie uit te voeren. 20,24
– Nederlands kinderen voelen zich minder gezond en hebben naast angst en somberheid vaker last van slaapproblemen en boosheid. Ze hebben minder contact met leeftijdgenoten en missen het sporten.30
– 1 op de 7 Nederlandse jongeren ervaart depressieve klachten die vaak gepaard gaan met paniekaanvallen, slaapproblemen en mindere (school)prestaties.25
– Bijzonder kwetsbaar zijn eenoudergezinnen. Zij hebben per definitie maar één ouder waarop alles aankomt, hebben een bovengemiddelde kans om werkend arm te zijn en hebben vaker kinderen met jeugdzorg-problematiek.20
– Bovenstaande significante bedreigingen voor de ontwikkeling van kinderen kunnen desastreuze gevolgen hebben voor het veilig en gezond opgroeien van onze kinderen in het bijzonder en de gezondheid van onze maatschappij in het algemeen. Uit de omvangrijke ‘Adverse Childhood Experience’ studie is gebleken dat er een sterke, graduele relatie is tussen blootstelling aan negatieve ervaringen op de kinderleeftijd en in de gezinssituatie aan de ene kant en meerdere risicofactoren voor meerdere cruciale oorzaken van ziekte en overlijden op de volwassen leeftijd aan de andere kant.26
– Een recente publicatie van diverse medisch wetenschappelijke organisaties en verenigingen roept op tot versoepeling van de maatregelen voor jongvolwassenen in verband met de grote en diverse negatieve effecten van de maatregelen op deze groep jongvolwassenen. De kloof tussen wat jongvolwassenen nodig hebben om op te groeien tot mensen die bijdragen aan de maatschappij en wat daarvoor binnen de geldende restricties mogelijk is wordt steeds groter aldus de medische kinderspecialisten van Nederland.27

Effect op ouderen en chronisch zieken:
– Bijna de helft van 65-jarigen of ouder ervaart stress of maakt zich zorgen om het coronavirus, met een negatieve impact op hun geestelijke gezondheid.28
– Een kwart van de chronisch zieken en gehandicapten ervaart een verslechtering van hun gezondheidstoestand door de COVID-19 pandemie.4
– De wachtlijsten in de langdurige zorg zijn toegenomen ten tijde van de COVID-19 epidemie, met name in de sector Verpleging en Verzorging.4
– Er is meer druk op mantelzorgers. Bij meer dan de helft van de zorgbehoevende mensen werd formele zorg afgeschaald.4
– Er is minder wijkverpleging tijdens lockdown, er werd 13-19% minder uren gerapporteerd in en na de eerste golf.4
– In de verpleeghuizen waar de activiteiten veilig en verantwoord georganiseerd kunnen worden, willen veel vrijwilligers hun werkzaamheden nog niet hervatten.4
– Ruim de helft van de verstandelijk beperkte personen (en hun naasten) ervaart onvoldoende ondersteuning in de thuissituatie tijdens de coronaperiode.4
– Bij de geheugenpolikliniek en valpolikliniek was er in april en mei een drastische afname van nieuwe bezoeken tot 60-65%, dit is in november 2020 nog steeds niet op niveau. 4

Economische effecten:
– Volgens het CBS is het bruto binnenlands product (bbp) in het tweede kwartaal van 2020 met 8,5 procent gedaald ten opzichte van een kwartaal eerder. In de eerste helft van 2020 steeg de schuld van de Rijksoverheid met 47 miljard euro.29
– Afgelopen maart drukte de Europese Centrale Bank (ECB) 750 miljard euro bij. In juni nog eens 600 miljard. Daarnaast had de Europese Centrale Bank (ECB) tussen 2015 en 2018 reeds zo’n 2600 miljard aan nieuwe euro’s gecreëerd.30
– Werkloosheid is in Nederland uitzonderlijk snel gestegen: In het tweede kwartaal van 2020 is het aantal werklozen gestegen van 277 duizend naar 349 duizend (stijging van circa 25%).31
– In heel Europa staan er 60 miljoen banen op het spel. Ook heeft de helft van de wereldwijde beroepsbevolking het risico om het levensonderhoud kwijt te raken.15
– Bijbaantjes: Vooral flexkrachten in de horeca, de detailhandel en de schoonmaak lopen een groot risico op baanverlies, omdat hun werkzaamheden vrijwel helemaal stil liggen. Er is een grote kans op ontslag omdat deze bedrijven krimpen. 20
– De horeca is door de coronacrisis een van de zwaarst getroffen sectoren van Nederland. De omzet in de horeca nam in het tweede kwartaal van 2020 met iets meer dan de helft af ten opzichte van het voorgaande kwartaal, meldt het CBS. De omzetdaling bij hotels was nog groter. Hotels hebben in het tweede kwartaal ruim 75 procent minder omgezet dan in het eerste kwartaal.32 Sinds medio oktober is de horeca weer grotendeels gesloten.

Effecten op vrije tijd en op het sociale domein
– De vrijetijdsbesteding is tevens een mogelijkheid om mensen met een andere ‘walk of life’ te ontmoeten. De sociale cohesieve functie toegeschreven aan sport en cultuur wordt belemmerd waardoor er een vergroting is van sociaal isolement.20
– Vrijetijdsbesteding is ook een belangrijk ‘conversation piece’ in het sociale contact. De wijze van vrijetijdsbesteding is een belangrijk deel van iemands identiteit. 20
– Circa tweederde van de bevolking bezocht minimaal een keer per jaar een vorm van podiumkunst, tweederde ging naar de film, de helft naar een museum. Ook vakanties en horecabezoek staan onder druk van de maatregelen, normaal gaat zo’n vier op de vijf Nederlanders jaarlijks op vakantie en bezoekt zes van de tien Nederlanders in een week een horecagelegenheid en/of feest. Geen van deze ‘uitjes’ is nu nog volgens het oude normaal mogelijk. Veel van die uitjes verhouden zich ook slecht tot de anderhalve meter samenleving. 20
– Sportscholen waren tijdelijk dicht. Nu met max 30 personen en in de 1.5 meter samenleving wordt sporten ook bemoeilijkt, wat kan leiden tot een slechtere gezondheid.
– Het vrijwilligerswerk is fors beperkt door de corona maatregelen. Er was sprake van 40% vrijwilligerswerk bij sport-, toneel- en muziekverenigingen, kleinere podia en musea, grote en kleinere evenementen zijn zonder die ondersteuning niet denkbaar. Omgekeerd ontlenen vrijwilligers aan hun bijdrage niet alleen sociaal contact maar ook de genoegdoening van zinvol meedoen. 20
– Er worden negatieve effecten ervaren van de maatregelen nu we niet meer normaal afscheid kunnen nemen van dierbare, zowel niet tijdens het overlijden als later tijdens de begrafenis/ crematie.
– Ook zijn er negatieve effecten op onze ceremonies, zoals een bruiloft en andere jubilea, of zoals bij het afstuderen, promoties, doop en geen normale verjaardag met familie kunnen vieren.
– Evenementen zijn verboden terwijl het bezoek aan een groot buitenevenement een overlijdensrisico heeft dat vergelijkbaar is met motorrijden.33
– De verstrekkende maatregelen maken een grote inbreuk op onze vrije tijd. Thuis mogen wij maar maximaal 3 personen per dag ontvangen in maximaal 1 groep. Er is een verbod op zingen in groepsverband. Sporten mag met niet meer dan 4 personen. Er mag geen publiek aanwezig zijn bij het sporten. Tussen 20:00 uur en 07:00 uur wordt er geen alcohol verkocht of bezorgd.34

Effect op de werksituatie
– We zijn meer gedwongen om thuis te gaan thuiswerken. Tijdens de crisis werkt 45-55% wel eens thuis (voor de crisis was dit circa 33%). Het thuiswerken nam het sterkst toe in de crisis onder hoogopgeleiden.35
– Onze vrije tijd voelt anders, uithuizige activiteiten worden beperkt en bemoeilijkt. Door thuiswerken zijn we niet alleen thuis, maar met meer huisgenoten of familieleden om je heen. Het onderscheid vrije tijd en werk wordt aangetast. Thuis is er veel minder sport op tv. Ook hebben we restricties gekregen op bezoek ontvangen thuis, leidend tot meer eenzaamheid en sociaal isolement.20
– Het wegvallen van reistijd kan stress-verminderend werken, maar ontneemt voor ov-forenzen bijna dagelijkse beweging, geldend voor zowel werkenden als scholieren/ studenten.20
– Een vervagende scheiding tussen werk en privé ten gevolge van het thuiswerken zal naar verwachting bovengemiddeld bij vrouwen terechtkomen.20
– Daarnaast kan deze vervaging in gevallen tot stress, prikkelbaarheid en uiteindelijk mogelijk tot depressies en burn-out leiden.20
– Het Sociaal Cultureel Planbureau voorspelt een overbelasting van mantelzorgers bij een tweede golf. Een belangrijke observatie over de afgelopen periode is dat zorg niet alleen medische zorg is, maar dat aandacht, sociaal contact en betrokkenheid ook tot de kern van goede zorg- en dienstverlening behoren. Dit aspect zou bij gesprekken over de organisatie van de zorg en bij de toekomstige inrichting van de zorg moeten worden betrokken.36,37
– De Raad voor Volksgezondheid en Samenleving zegt dat overbelasting van de zorg moet vermeden worden. We moeten een bredere afwegingen over wat van waarde is voor goed en gezond (samen)leven in tijden van corona.1

Wereldwijde impact
– Geschat wordt dat er 10.000 extra kinderen per maand overlijden in het eerste jaar van de pandemie. Verder wordt er geschat dat er 550.000 extra kinderen elke maand het slachtoffer worden van ‘wasting’; ondervoeding dat zich uit in de vorm van smalle ledematen en bolle buikjes. Dat is in het eerste jaar van de pandemie een extra 6.7 miljoen kinderen.38
– Wereldwijd overlijden er circa 100 miljoen mensen indirect ten gevolge van de maatregelen in lage en midden loon landen, en dit is hoogst waarschijnlijk een onderschatting.15
– Bijna de helft van de 3,3 miljard arbeidskrachten in de wereld loopt het risico om hun levensonderhoud te verliezen.39
– Wereldwijd is er indirect een hogere moeder en kind mortaliteit vanwege onderbreking van de zorg waarbij ook de toegang tot de verloskundige praktijken is afgenomen, er is minder voedsel, en door het instorten van de gezondheidszorg en de economie.15
– Er is een toename van seksueel overdraagbare ziektes en ongewenste zwangerschappen in vooral arme landen vanwege een tekort aan condooms.15
– Wereldwijd zijn de economische kosten nu 8,8 triljoen dat kan oplopen tot een tekort van 30 triljoen in 2030.15
– Het aantal doden door huiselijk geweld is verdubbeld in deze periode ten opzichte van de vorige periode.15
– Kinderen uit arme landen lijden het meest omdat zij geen toegang tot internet hebben om school te volgen. Er zal een lang effect zijn van de pandemie op de mentale gezondheid van kinderen en adolescenten.15
– In de VS vroegen meer dan 30 miljoen mensen werkloosheidsuitkering aan. 20% van de kinderen hebben geen toegang tot voldoende eten in de VS.40
– In Groot Brittannië werden er bij 50.000 kinderen operaties uitgesteld, daalden behandelingen voor beroertes met bijna 50%, waren er bijna 2100 meer doden door een hartaanval.
– In Italië werd er tijdens de eerste lockdown 73%-88% minder kinderen gezien op de eerste hulp. Meerdere schrijnende gevallen van uitgestelde zorg kwamen aan het licht, met complicaties die goed te voorkomen waren geweest als de ouders het hadden aangedurfd eerder naar de dokter te gaan.41
– In Frankrijk werd er in de eerste golf op de eerste hulp verspreid over 22 ziekenhuizen 34% minder beroertes gezien, 32% minder TIA’s, 64% minder hartpatienten, 42% minder appendicitiden en 36% minder epilepsie gevallen.42
– Orgaantransplantaties daalden met tweederde, terwijl het aantal sterfgevallen op de wachtlijst verdubbelde.43–45
– In Spanje nam het aantal invasieve procedures voor acuut myocardinfarct bij het begin van de pandemie met 40% af, wat niet alleen resulteerde in de dood, maar ook tot een toename van de invaliditeit van de nabestaanden.46
De lijst is nog zeker niet compleet, de coronamaatregelen grijpen op elk vlak van onze samenleving in en raken elk individu in de kern van zijn of haar bestaan. Het is onmogelijk om deze schade betrouwbaar uit te drukken in verloren levensjaren of zelfs in kosten. Ook is er nog weinig data beschikbaar, met name niet over de nevenschade van de nieuwe maatregelen die tijdens de tweede golf zijn genomen. Deze lijst zal regelmatig worden aangevuld en geüpdatet. Graag voeren wij met u de discussie over de subsidiariteit en de proportionaliteit van de coronamaatregelen, het middel mag niet erger zijn dan de kwaal.


Literatuur:
1. De Raad voor Volksgezondheid en Samenleving, (RVS), Jet Bussemaker V, et al. (Samen)Leven Is Meer Dan Overleven | Advies | 03-05-2020. https://www.raadrvs.nl/documenten/publicaties/2020/05/03/goed-samen-leven-in-tijden-van-corona
2. Douglas M, Katikireddi SV, Taulbut M, McKee M, McCartney G. Mitigating the wider health effects of covid-19 pandemic response. BMJ. 2020;369.
3. Nederlandse Zorgautoriteit (NZA). Analyse van de Gevolgen van de Coronacrisis Voor Verwijzingen Naar de Medisch Specialistische Zorg | 05-11-2020. https://puc.overheid.nl/nza/doc/PUC_623269_22/1/
4. RIVM. Kort-Cyclische Rapportage Indirecte Effecten COVID-19 Op Zorg En Gezondheid |14-09-2020. https://www.rivm.nl/documenten/kort-cyclische-rapportage-indirecte-effecten-covid-19-op-zorg-en-gezondheid-14-september
5. VeiligheidNL. Short Report ‘Effecten van de Corona Lock-down Op SEH-Bezoeken?’’ | VeiligheidNL.’ https://www.veiligheid.nl/organisatie/publicaties/short-report–effecten-van-de-corona-lock-down-op-seh-bezoeken–
6. Nederlandse Vereniging voor Cardiologie (NVVC). Honderdduizenden hartpatiënten meegezogen in de slipstream van het coronavirus | 15-05-2020.
https://www.nvvc.nl/Vereniging – bestuur/Nieuws/200515-honderdduizenden-hartpatiënten-meegezogen-in-de-slipstream-van-het-coronavirus
7. Nederlandse Vereniging voor Cardiologie (NVVC). Oproep aan hart- en vaatpatiënten: blijf ook nu klachten melden | 27-10-2020. https://www.nvvc.nl/Vereniging – bestuur/Nieuws/201027-oproep
8. Integraal Kankercentrum Nederland. Drie maanden minder kankerdiagnoses door coronapandemie | 26-06-2020. https://www.iknl.nl/nieuws/2020/drie-maanden-minder-kankerdiagnoses-door-coronapan
9. Schuivens PME, Buijs M, Boonman-de Winter L, et al. Impact of the COVID-19 Lockdown Strategy on Vascular Surgery Practice: More Major Amputations than Usual. Ann Vasc Surg. Published online 2020. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7402273/
10. Landelijke Registratie Orthopedische Implantaten (LROI). LROI onderzoek naar impact COVID-19 | 15-11-2020. https://www.lroi.nl/nieuws/lroi-onderzoek-naar-impact-covid-19
11. Nederlands Instituut voor Onderzoek van de Gezondheidszorg (NIVEL). Maand na einde lockdown ligt aantal consulten oefen- en fysiotherapie weer op 50% tot 75% | 24-07-2020. https://www.nivel.nl/nl/nieuws/maand-na-einde-lockdown-ligt-aantal-consulten-oefen-en-fysiotherapie-weer-op-50-tot-75
12. Trimbos Instituut. Impact coronacrisis op mensen met ernstige psychische aandoeningen: hoe gaat het nu? | 09-10-2020. https://www.trimbos.nl/actueel/nieuws/bericht/impact-coronacrisis-op-mensen-met-ernstige-psychische-aandoeningen-hoe-gaat-het-nu
13. Landelijk Platform Psychische Gezondheid. Wat Betekent Corona Voor u? | 07-2020.; 2020. https://mindplatform.nl/media/5174/download/Rapport 4e peiling Wat betekent corona voor u DEF.pdf?v=1
14. de Jong EM, Ziegler N, Schippers MC. From Shattered Goals to Meaning in Life: Life Crafting in Times of the COVID-19 Pandemic. Front Psychol. 2020;11:2648. https://www.frontiersin.org/article/10.3389/fpsyg.2020.577708/full
15. Schippers MC. For the Greater Good? The Devastating Ripple Effects of the Covid-19 Crisis. Front Psychol. 2020;11:2626. https://www.frontiersin.org/article/10.3389/fpsyg.2020.577740/full
16. de Nederlandse GGZ. Covid-19: Bedreiging voor mentale gezondheid | 18-10-2020. https://www.denederlandseggz.nl/nieuws/2020/covid-19-bedreiging-voor-mentale-gezondheid
17. Nederlandse Zorgautoriteit (NZA). Analyse van de Gevolgen van de Coronacrisis Voor de Geestelijke Gezondheidszorg | 19-5-2020. https://puc.overheid.nl/nza/doc/PUC_307166_22/1/
18. Zelfmoordpreventie 113. Steeds meer mensen bellen 113 Zelfmoordpreventie | 01-12-2020. https://www.113.nl/actueel/steeds-meer-mensen-bellen-113-zelfmoordpreventie
19. Bol T. Inequality in homeschooling during the Corona crisis in the Netherlands. First results from the LISS Panel. Published online 2020. https://osf.io/preprints/socarxiv/hf32q/
20. Sociaal en Cultureel Planbureau. Maatschappelijke Gevolgen Coronamaatregelen | 07-05-2020. https://www.scp.nl/publicaties/publicaties/2020/05/07/maatschappelijke-gevolgen-coronamaatregelen
21. Nederlandse Omroep Stichting (NOS). Tienduizenden studenten lopen door coronacrisis studievertraging op | 16-06-2020.https://nos.nl/artikel/2337407-tienduizenden-studenten-lopen-door-coronacrisis-studievertraging-op.html. Accessed October 9, 2020. https://nos.nl/artikel/2337407-tienduizenden-studenten-lopen-door-coronacrisis-studievertraging-op.html
22. Maastricht UMC+. Leefstijl van kinderen beïnvloed door corona-maatregelen | 14-09-2020. https://www.mumc.nl/actueel/nieuws/leefstijl-van-kinderen-beinvloed-door-corona-maatregelen
23. Medisch Contact. Coronamaatregelen hebben veel impact op Nederlandse jeugd | 20-10-2020. Published online October 20, 2020. https://www.medischcontact.nl/nieuws/laatste-nieuws/artikel/coronamaatregelen-hebben-veel-impact-op-nederlandse-jeugd.htm
24. Amsterdam UMC. Coronamaatregelen maken jongeren angstiger en somberder | 18-10-2020. https://www.amc.nl/web/nieuws-en-verhalen/actueel/actueel/coronamaatregelen-maken-jongeren-angstiger-en-somberder.htm
25. Trimbos instituut. 1 op de 7 Nederlandse jongeren heeft depressieve klachten | 17-11-2020. https://www.trimbos.nl/actueel/nieuws/bericht/1-op-de-7-nederlandse-jongeren-heeft-depressieve-klachten 
26. Felitti VJ, Anda RF, Nordenberg D, et al. Relationship of childhood abuse and household dysfunction to many of the leading causes of death in adults: The adverse childhood experiences (ACE) study. Am J Prev Med. 1998;14(4):245-258.
27. NVK, NJI, NVIC, UU, Amsterdam UMC, Erasmus University Rotterdam. Jongvolwassenen, de Koplopers Voor de Maatschappij van de Toekomst | 16-11-2020.; 2020. https://www.nji.nl/nl/Download-NJi/Jongvolwassenen-de-koplopers-voor-de-maatschappij-van-de-toekomst.pdf
28. Czeisler MÉ, Lane RI, Petrosky E, et al. Mental Health, Substance Use, and Suicidal Ideation During the COVID-19 Pandemic — United States, June 24–30, 2020. MMWR Morb Mortal Wkly Rep. 2020;69(32):1049-1057.https://www.cdc.gov/mmwr/volumes/69/wr/mm6932a1.htm
29.Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Wat zijn de economische gevolgen van corona? https://www.cbs.nl/nl-nl/dossier/cbs-cijfers-coronacrisis/wat-zijn-de-economische-gevolgen-van-corona-
30. Trouw, Dirk Waterval. De geldpers van de ECB draait overuren. Hoe gevaarlijk is al dat nieuwgedrukte geld? | 09-06-2020. https://www.trouw.nl/es-b5bc3635
31. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Coronacrisis leidt tot ongekende daling aantal banen | 14-08-2020. https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2020/33/coronacrisis-leidt-tot-ongekende-daling-aantal-banen
32. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Ongekende omzetdaling horeca | 31-08-2020. https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2020/36/ongekende-omzetdaling-horeca
33. Helsloot I, Groenendaal J, Vis J. Wat Weten We Nu Eigenlijk van Het Coronavirus En Wat Betekent Dit Voor Evenementen? | 24-08-2020. https://crisislab.nl/wordpress/wp-content/uploads/Wat-is-er-bekend-over-corona-def-24-8-2020.pdf
34. Rijksoverheid. Gedeeltelijke lockdown gaat verder | 17-11-2020. https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2020/11/17/gedeeltelijke-lockdown-gaat-verder
35. Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. Thuiswerken en de coronacrisis | Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid | 09-2020. https://www.kimnet.nl/publicaties/rapporten/2020/08/31/thuiswerken-en-de-coronacrisis
36. Sociaal en Cultureel Planbureau. Positie mantelzorgers verdient meer aandacht bij mogelijke tweede coronagolf | 14-07-2020. https://www.scp.nl/actueel/nieuws/2020/07/13/positie-mantelzorgers-verdient-meer-aandacht-bij-mogelijke-tweede-coronagolf
37. Sociaal en Cultureel Planbureau. Beleidssignalement Maatschappelijke Gevolgen Coronamaatregelen Mantelzorgers | 14-07-2020.; 2020. https://www.scp.nl/publicaties/publicaties/2020/07/14/beleidssignalement-maatschappelijke-gevolgen-coronamaatregelen-mantelzorgers
38. Fore HH, Dongyu Q, Beasley DM, Ghebreyesus TA. Child malnutrition and COVID-19: the time to act is now. Lancet. 2020;396(10250):517-518. https://www.thelancet.com/article/S0140-6736(20)31648-2/fulltext
39. Joint statement by ILO, FAO I and W. Impact of COVID-19 on people’s livelihoods, their health and our food systems | 13-10-2020. https://www.who.int/news/item/13-10-2020-impact-of-covid-19-on-people’s-livelihoods-their-health-and-our-food-systems
40. Bauer L. The COVID-19 crisis has already left too many children hungry in America | 06-05-2020. https://www.brookings.edu/blog/up-front/2020/05/06/the-covid-19-crisis-has-already-left-too-many-children-hungry-in-america/
41. Lazzerini M, Barbi E, Apicella A, Marchetti F, Cardinale F, Trobia G. Delayed access or provision of care in Italy resulting from fear of COVID-19. Lancet Child Adolesc Heal. 2020;4(5):e10-e11. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7146704/
42. Feral-Pierssens AL, Claret PG, Chouihed T. Collateral damage of the COVID-19 outbreak: Expression of concern. Eur J Emerg Med. Published online 2020:233-234.
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7202126/
43. The Royal College of Paediatrics and Child Health (RCPCH) | 30-11-2020. National guidance for the recovery of elective surgery in children. https://www.rcpch.ac.uk/resources/national-guidance-recovery-elective-surgery-children
44. Wu J, Mamas MA, Mohamed MO, et al. Place and causes of acute cardiovascular mortality during the COVID-19 pandemic. Heart. 2020;0:heartjnl-2020-317912. http://dx.doi.org/10.1136/heartjnl-2020-317912
45. Loupy A, Aubert O, Reese PP, Bastien O, Bayer F, Jacquelinet C. Organ procurement and transplantation during the COVID-19 pandemic. Lancet. 2020;395(10237):e95-e96. https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(20)31040-0/fulltext
46. Rodríguez-Leor O, Cid-Álvarez B, Ojeda S, et al. Impact of the COVID-19 pandemic on interventional cardiology activity in Spain on behalf of all the participants of the ACI-SEC Infarction Code Registry ◊. REC Interv Cardiol. 2020;2(2):82-89. https://doi.org/10.24875/RECICE.M20000123

---

Wil je meer weten over dit onderwerp?
Kijk op: https://www.dinekevankooten.nl/tag/politiek/
Voor een overzicht kijk op: https://www.dinekevankooten.nl/archief/overzicht-great-reset-corona/