Existentiële eenzaamheid
Marleen Moors (MPhil) is filosoof, klinisch ethicus, schrijver en geestelijk verzorger en schreef op haar website het volgende over existentiele eenzaamheid:
Existentiële eenzaamheid deel I (2013)
Existentiële eenzaamheid: iets dat velen van ons kennen, maar waar maar weinig over gesproken wordt. Eenzaamheid is en blijft een taboe in onze samenleving, met name onder jongeren en mensen in de bloei van hun leven, omdat ‘succesvolle’ mensen niet eenzaam behoren te zijn. Eenzaamheid wordt vaak geassocieerd met het gebrek aan sociale contacten, gebrek aan aanpassingsvermogen en gebrek aan vermogen om vriendschappen te sluiten.
Het gekke is dat als iets ons universeel met elkaar verbindt, het de eenzaamheid is. Iedere mens is – existentieel gezien – eenzaam, alleen komen we vaak pas tot dat besef als we ons realiseren dat niets zeker is in het bestaan, en dat de grote crisissituaties in het leven, die te maken hebben met ziekte, dood, verlies, verandering, verantwoordelijkheid en keuze, enkel en alleen door het individu gedragen kunnen worden.Verdriet kan gedeeld worden, maar toch ben je uiteindelijk alleen met je verlies en verantwoordelijkheden. Ziekte en angst voor de dood gooien het individu terug op zichzelf. Men kan de ervaring van het ziek zijn en de angst emotioneel delen met anderen, maar de ultieme ervaring van de eindigheid dwingt het individu om enkel en alleen bij zichzelf te blijven: men kan deze ervaring immers niet met een ander delen, we zijn veroordeeld tot onszelf.Vaak wordt mensen die zich eenzaam voelen geadviseerd om andere mensen op te zoeken, meer sociale contacten aan te gaan, vrijwilligerswerk te gaan doen om zo uit de cocon van de eenzaamheid te geraken. Voor veel mensen is dit genoeg, maar voor vele anderen niet omdat de eenzaamheid existentieel is en niet noodzakelijk sociaal.
Eenzaamheid is meer dan enkel een gebrek aan betekenisvolle sociale connecties. Eenzaamheid behoort uiteindelijk tot de menselijke conditie omdat ieder individu als het ware “gegooid” is in een bepaald gezin, in een bepaalde omgeving met bepaalde mogelijkheden en capaciteiten die enkel betrekking hebben op het Zelf. De verantwoordelijk om in deze omstandigheden ons leven te vormen is een verantwoordelijkheid die wij aan onszelf hebben; deze verantwoordelijkheid kan existentieel gezien niet gedeeld worden. Existentiële eenzaamheid is bestaans-eenzaamheid die tot uiting komt in grenssituaties, zoals verlies, anticipatie, grote verantwoordelijkheid, diep geluk, rouw en tijden van grote verandering. Existentiële eenzaamheid is het gevoel je zijnsvragen en zijnskwesties niet met een ander te kunnen delen en teruggeworpen te zijn op jezelf zonder te kunnen vluchten in een symbiose met de ander of met een ideaal. In een verontrustende situatie die het Zelf confronteert met de eigen kwetsbaarheid, bijvoorbeeld het verlies van een geliefd persoon, is existentiële eenzaamheid niet zeldzaam omdat het individu ook geconfronteerd wordt met de eigen sterfelijkheid en machteloosheid.
Dit bestaansinzicht is op bestaansniveau niet te delen met een ander omdat existentiële angst en onzekerheid alleen betrekking hebben op de eigen ervaring. Existentieel-psychologisch gezien is de existentieel eenzame mens die vragen stelt over de zin van het leven heel normaal: zijn vooronderstellingen over de werkelijkheid zijn weggeslagen doordat de sociale cohesie waarin hij zich veilig waande als een bubbel uit elkaar is gespat. De eenzaamheid die ervaren wordt moet men dan leren alleen te dragen.
Maar hoe onderscheidt sociale eenzaamheid zich nu van existentiële eenzaamheid?
Existentiële eenzaamheid deel II (2013)
In deel I schreef ik over existentiële eenzaamheid in het algemeen. Maar wat is nu eigenlijk het verschil tussen “gewone” sociale eenzaamheid en existentiële eenzaamheid?
Het verschil tussen sociale eenzaamheid en existentiële eenzaamheid
Sociale eenzaamheid uit zich veelal in:
1. En gebrek aan diepe emotionele banden, iemand die je door en door kent en je accepteert om wie je bent, met goede en slechte kanten
2. Een gebrek aan het ontwikkelen van zelfliefde en zelfacceptatie
3. Door unieke levenservaringen het gevoel hebben dat er niemand is om het mee te delen, om mee te “schakelen”; dit kunnen positief ervaren gebeurtenissen zijn maar ook negatief ervaren gebeurtenissen
4. Het verwachten van afwijzing van je omgeving door schaamte om je heden en/of verleden en je daarom bij voorbaat emotioneel onbeschikbaar maken voor hechte, intieme vriendschappen en relaties.
Naast deze vier punten heeft existentiële eenzaamheid daarentegen twee componenten die niet afhankelijk zijn van sociale contacten, sociale bezigheden en aandacht van anderen. Deze zijn het
1. besef van nietigheid en
2. het ervaren van echt alleen te zijn in het universum.
Warm en hecht sociaal contact met anderen kan deze vorm van eenzaamheid verlichten (daarom is de liefde ook zo belangrijk), maar nimmer uitdoven. Existentiële eenzaamheid is een “je-alleen-voelen” in het bestaan zelf omdat je geconfronteerd wordt met sterfelijkheid, vrijheid (en verantwoordelijkheid) en gebrek aan zingeving. Dit kan een ander je niet afnemen.
Irvin Yalom, de bekende Amerikaanse psychiater die de existentiefilosofie succesvol heeft toegepast binnen de psychotherapie, beschrijft vier fundamentele existentiële gegevenheden van het menselijk bestaan in zijn werk Existential Psychotherapy (1980):
1. Sterfelijkheid: onze eigen dood en die van degenen die wij liefhebben is onvermijdelijk
2. Vrijheid: we hebben de vrijheid om ons leven vorm te geven op een manier die we zelf willen
3. Eenzaamheid: we zijn in essentie allen eenzaam
4. Zingeving: het leven kenmerkt zich door een afwezigheid van een duidelijke (externe) zin of betekenis.
Naar aanleiding van de vier punten van Yalom kunnen we existentiële eenzaamheid beschrijven als:
1. Het besef een individu te zijn met een eigen leefwereld en dat we nooit één kunnen worden met de ander door middel van symbiose (éénwording en jezelf opheffen) d.m.v. een ideale liefde, kind, religie, of een creatief project. Een individu zijn houdt in altijd, echt alleen zijn ten opzichte van het eigen leven, keuzemomenten, verantwoordelijkheid en de eigen dood. (Dit besef begeeft zich op het vlak van sterfelijkheid en verantwoordelijkheid).
2. De ervaring van de nietigheid van het leven als gevolg van een plotselinge verandering, verlies van zekerheden en crisissituaties. Het gevolg van deze plotselinge veranderingen is met name de ontwikkeling van metafysische vragen waarop geen antwoord gegeven kan worden en de confrontatie dat men voor de zingeving, inrichting en interpretatie van het leven ook alleen staat. Men is dan geestelijk-spiritueel eenzaam in het universum met unieke, eigen levensvragen waarop geen ultiem antwoord gegeven kan worden. (Dit is de diepste vorm van eenzaamheid; deze begeeft zich op het vlak van zingeving.)
Het grote verschil tussen sociale eenzaamheid en existentiële eenzaamheid is dat existentiële eenzaamheid intrinsiek tot het menselijk bestaan behoort en dus niet op te heffen is door middel van sociaal contact of meer sociale bezigheden of vrijwilligerswerk. Zelfs een liefde, creatieve projecten, liefde voor kinderen en grote projecten kunnen deze vorm van eenzaamheid nooit helemaal opheffen.
Het juiste antwoord aan existentieel eenzame mensen is dus niet altijd: ga meer vrijwilligerswerk doen. Het juiste antwoord is misschien eerder: kijk naar je menselijke situatie, naar je angsten en je diepste gevoelens, en kijk jezelf recht aan in de spiegel: accepteer dat je als uniek wezen helemaal alleen bent, maar dat je in je andersheid de levens van anderen diep kunt verrijken. Maak van de existentiële eenzaamheid een kracht door in je uniciteit betekenis te geven aan je eigen leven en dat van anderen.
