Film: Smoke Sauna Sisterhood
Deze documentaire speelt op je zintuigen, brengt je in een diepe ontspanning. Als kijker ben je onderdeel van de groep Estse vrouwen, die in de stomend hete sauna verhalen met elkaar uitwisselen. Het zijn verhalen over vrouwelijkheid, solidariteit, het zijn intieme en luchtige verhalen. De Finse rooksauna’s zijn van oudsher een plek waar je zowel je lichaam als je geest kun reinigen. Regisseur Anna Hints legt dit treffend vast en toont hiermee de kwetsbaarheid en speelsheid van het vrouw-zijn.
Smoke Sauna Sisterhood beweegt zich door de seizoenen terwijl de lichamen samenkomen en zweet, water en tranen met elkaar versmelten. De achtergrond van het veranderende bos en de afwisseling van de drukkende hitte van de gesprekken met de verfrissende stiltes van de omgeving, maken Hints eerste langere film een cinematografisch genot om naar te kijken. De film ging dit jaar op het Sundance Film Festival in premiere en won daar meteen de World Cinema-Documentary regieprijs.
Weinig plekken op de wereld nodigen meer uit tot het tonen van kwetsbaarheid dan de sauna. Zowel letterlijk als figuurlijk geven de vrouwen in deze intieme documentaire zich bloot, op een afgelegen plek in de vrieskou, ergens in Estland, waar de rooksauna sinds enige tijd deel uitmaakt van Unesco’s immaterieel cultureel erfgoed.
De camera lijkt deel uit te maken van de groep en registreert respectvol en liefdevol de vrouwen die vertellen over – en luisteren naar – zowel mooie als traumatiserende ervaringen. De doodgeboorte van een kind, seksueel misbruik, coming-out, huiselijk geweld, ziekte en herstel, alles komt voorbij. De enorme heling van het wassen, scrubben, insmeren, afspoelen, dansen, huilen, kreunen, zingen, zwemmen en spelen, wordt zichtbaar en ervaarbaar.
De warme close-ups in de hete ruimte worden afgewisseld met wijdere shots als de vrouwen naakt door de sneeuw rennen, het vuur aanjagen, muziek spelen en varkensvlees roken. Een oude vrouw vertelt tussendoor over de seksistische tradities uit haar tijd, die in schril contrast staan met het overweldigende gevoel van steun en kracht dat de vrouwen in hun veilige, therapeutische sauna ervaren.
Om stil van te worden
“De gaandeweg steeds openhartiger vertelde verhalen in ‘Smoke Sauna Sisterhood’ zijn soms om stil van te worden”, zo kopt de Volkskrant. In de recensie kreeg de film 4 van de 5 sterren.
Voor de Estse documentaire ging de filmcrew de sauna in, met een hittebestendig scherm om de camera, om de gesprekken te filmen van een groepje vrouwen dat het ritueel aangrijpt om lichaam en ziel te zuiveren.
auteur: Pauline Kleijer
datum: 29 november 2023
website: https://www.volkskrant.nl/films/de-gaandeweg-steeds-openhartiger-vertelde-verhalen-in-smoke-sauna-sisterhood-zijn-soms-om-stil-van-te-worden~b022d283/
Net als de Finnen zijn de inwoners van Estland verwoede saunagangers. De saunacultuur van Võrumaa, een provincie in het zuidoosten van Estland, staat zelfs op de Werelderfgoedlijst van Unesco. Het Estse ritueel is bijzonder omdat in de sauna ook vlees wordt gerookt. Er is geen schoorsteen, dus de rook blijft in het huisje circuleren.
Rook, stoom en zweetdruppels bepalen het beeld van Smoke Sauna Sisterhood, een Estse documentaire die werd opgenomen in en rondom een traditioneel houten saunahuisje. Eigenlijk was het veel te heet en te krap om daarbinnen te filmen, maar regisseur Anna Hints zag geen andere optie. Je kunt nu eenmaal niet doen alsof je in een rooksauna bent; de zware, vochtige hitte is een onmisbaar bestanddeel van de ervaring.
Dus kroop de kleine filmcrew de sauna in, met een hittebestendig scherm om de camera, om de gesprekken te kunnen filmen van een groepje vrouwen dat het saunaritueel aangrijpt om lichaam en ziel te zuiveren. ‘Zweet de pijn eruit’ is het motto.
De vrouwen praten over van alles en nog wat, eerst nog lacherig, maar gaandeweg steeds serieuzer en openhartiger. De verhalen zijn soms om stil van te worden: het gaat over borstkanker, een doodgeboren kind, seksueel geweld. Vaker draait het om gewone, maar evengoed wrange bekentenissen, zoals de moeizame omgang met het eigen lichaam.
Het intieme karakter wordt versterkt door de naaktheid van de vrouwen. Toch voelt dat nooit voyeuristisch. Anna Hints geeft de lichamen op haast abstracte wijze weer. Close-ups van druppende haren en zwetende huid overheersen, zelden is duidelijk welk lichaamsdeel aan wie toebehoort, gezichten blijven grotendeels verborgen in de schaduw. Het schemerdonker van de sauna – alleen verlicht door het vuur en de kieren in het hout – vergroot de anonimiteit en zorgt tegelijk voor warme, contrastrijke beelden. Ondanks de moeizame omstandigheden is het camerawerk verbluffend.
Geen wonder dat de film sinds de première op het Sundance Film Festival al vijf prijzen in de wacht sleepte en genomineerd werd voor een European Film Award. Smoke Sauna Sisterhood brengt pijnlijke geschiedenissen, herkenbaar voor zoveel vrouwen, op een vanzelfsprekende wijze ter sprake. Zonder melodrama of opgelegde boodschap, maar met de simpele conclusie dat het helpt om te praten.
Wikipedia schrijft over de film:
Smoke Sauna Sisterhood (Ests: Savvusanna sõsarad, letterlijk ‘Sisters of Savvusanna’) is een documentaire uit 2023, geschreven en geregisseerd door Anna Hints in haar speelfilmdebuut. Het gaat over een groep vrouwen die samenkomen in een rooksauna waar ze het vuil van hun beschaamde en pijnlijke lichamen reinigen. Het werd geselecteerd als de Estse inzending voor de beste internationale speelfilm bij de 96e Academy Awards. Het is een coproductie tussen Estland, Frankrijk en IJsland.
Smoke Sauna Sisterhood beleefde zijn wereldpremière op het Sundance Film Festival 2023 op 22 januari 2023, waar het deelnam aan de World Cinema Documentary Competition en de Directing Award won bij de World Cinema Documentary Competition.
De VPRO gids zegt over deze film:
“Zowel vrouwenlichaam als -ziel krijgt een stevige wasbeurt in deze intieme, louterende documentaire die zich afspeelt in en om een traditionele Estse stoomsauna in een boshut. Terwijl hun lichamen worden bewerkt met stoom, water en bladeren delen de deelneemsters persoonlijke en pijnlijke ervaringen over wat het betekent om in een vrouwenlijf te huizen. Van opvattingen over schoonheid en dienstbaarheid gaat het via dickpics en liefde tot taboes op abortus en mishandeling. Tussendoor wordt er buiten samen gezwommen, gezongen, gelachen en gegeten. Een in nevelen gehulde oude vrouw vertelt over hun voorland. De seizoenen trekken voorbij. Pijn wordt bezworen en de ziel wordt gesterkt.”
Tim Bouwehuis schrijft op de website van FilmTotaal als man een recensie over deze vrouwenfilm:
Op de welbekende Werelderfgoedlijst van UNESCO zijn lang niet alleen tastbare monumenten terug te vinden. Zo kan ook de saunatraditie van de Estse Võro-gemeenschap op een beschermde status rekenen. Voor de vrouwen die in Smoke Sauna Sisterhood een van de bewuste rooksauna’s bezoeken, heeft die toekenning een dubbele betekenis: eenmaal achter gesloten deuren voelen zij zich genoeg geborgen om hun meest persoonlijke verhalen te delen.
De intieme documentaire Smoke Sauna Sisterhood speelt zich bijna volledig af op een handvol vierkante meters. De camera posteert zich zo dicht op de huid dat zelfs de kenmerkend krappe hoekbanken gedeeltelijk aan het zicht onttrokken blijven. Waarschijnlijk oogt het tafereel voor menig buitenstaander verre van comfortabel, en toch is dit precies de setting waarin de bezoekers zich volstrekt veilig voelen.
In de beschermende cocon van de rooksauna praat een groep Estse vrouwen (veelal van middelbare leeftijd) over alles wat het leven mooi of juist ondraaglijk maakt: liefde en eenzaamheid, acceptatie en afwijzing. En uiteindelijk ook veiligheid en gevaar. Naarmate de documentaire verder vordert, wordt de toon serieuzer en de inhoud steeds persoonlijker. Uiteindelijk dwingt het ijzingwekkende misbruikverhaal van een van de vrouwen een bedrukt stilzwijgen af.
Dat de vrouwen naakt zijn terwijl ze hun verhaal delen, maakt hen op een figuurlijke manier extra kwetsbaar. Het is knap dat documentairemaker Anna Hints, die met Smoke Sauna Sisterhood haar langspeeldebuut aflevert, erin slaagt om de (even logische als noodzakelijke) vraag naar de lichamelijke integriteit van de vrouwen op een natuurlijke manier te beantwoorden. De camera ontwijkt de naakte lichaamsdelen geen moment, maar toont ze zonder enige seksuele implicatie.
Die bewering verder onderbouwen is een uitdaging, want een maker heeft nooit vollédig in de hand hoe een beeld overkomt. Toch doet Hints meer dan het halve werk. Haar camerastandpunten leiden zelden af van de manier waarop de vrouwen zich (non-)verbaal uitdrukken, mede omdat er zorgvuldig is gemonteerd. De opvallende, cultuurgebonden muziek lijkt bewust de boventoon te voeren in de spaarzame buitenscènes; binnen is het vaker stil, waardoor alle aandacht daadwerkelijk uitgaat naar wat er inhoudelijk verteld wordt.
Dat de documentaire zo strak is gedoseerd, brengt ook een bescheiden nadeel met zich mee. Hoewel de authenticiteit van de vrouwen en hun verhalen nooit ter discussie staat, missen sommige scènes door de gecontroleerde vorm wel een stukje spontaniteit. Zelfs als in een van de buitenscènes een hondje door het beeld schuifelt, lijkt dat nauwgezet geregisseerd.
Zo beheerst als het eindresultaat aandoet, zo vrij en onbezonnen (op een positieve manier) brengt Hints de traditie van de rooksauna’s over op haar publiek. Op Film Fest Gent opende ze een van de vertoningen met een uitbundig welkomstlied, waarin zelfs de betrokken Nederlandse distributeur nog even (in het Ests!) bedankt werd. De documentaire is een stuk ernstiger van toon, en daarom niet zo aanstekelijk als de memorabele introductie even deed vermoeden. Het maakt de verhalen van de vrouwen er gelukkig niet minder universeel en verstaanbaar om.
Smoke Sauna Sisterhood is eerder empathisch dan volbloedig activistisch, en toch wekt het intieme samenzijn van deze vrouwen meer dan alleen medeleven op. De documentaire kan een confronterende spiegel zijn voor mensen die alle reden hebben om te spreken, maar zelf de veilige ruimte missen om dat te doen. Mogelijk kunnen de verhalen die in de sauna weerklonken zelfs een paar van de stilste luisteraars in beweging brengen.
Smoke Sauna Sisterhood duikt diepgaand in de culturele traditie van de rooksauna’s van Vana-Võromaa in Zuid-Estland (die zijn opgenomen in de lijst van immaterieel cultureel erfgoed van UNESCO) en hoe ze unieke ruimtes zijn voor genezing en gemeenschap. De film is geïnspireerd op de historische rol van de rooksauna’s bij de bevalling, waar vrouwen samenkomen om geheimen te delen en familie en vrienden met elkaar te verbinden om het lichaam en – nog belangrijker – de ziel te reinigen, in een plek van vrede van contemplatie.
Deze documentaire, die een prijs won voor regie op het Sundance Film Festival 2023 (de eerste Estse film die dit deed), legt de essentie van de rooksauna-ervaring vast met meesterlijke cinematografie, die doet denken aan Vermeer en Rembrandt. Hints portretteert op authentieke wijze vrouwen en verdiept zich in thema’s als trauma, genezing en zusterschap. De film eindigt met een runenvers, ‘Thank You Song for Smoke Sauna’, uitgevoerd door regisseur Anna Hints en producer Marianne Ostrat, waarin dankbaarheid wordt uitgedrukt aan de geest van de rooksauna, de vrouwen in de film en iedereen die heeft bijgedragen aan het brengen Rooksauna Zusterschap tot leven. De film is geselecteerd als de kanshebber van Estland voor de Academy Awards van volgend jaar.
“Dit is een film die een weinig bekend aspect van een weinig bekende nationale identiteit vastlegt…de visuele poëzie is schitterend” – (Jonathan Romney, Financial Times)
OVER DE regisieur:
Anna Hints is een Estse filmregisseur met een achtergrond in hedendaagse kunst en experimentele volksmuziek. Als actieve afvalcontainerduiker heeft Hints’ korte documentaire For Tomorrow Paradise Arrivals (2021) de publieke discussie en de groei van nieuwe grassroot-bewegingen tegen voedselverspilling in Estland op gang gebracht. Haar eerste lange documentaire Smoke Sauna Sisterhood ging in première tijdens het Sundance Film Festival World Cinema Documentary Competition-programma in januari 2023, waar ze de prijs voor beste regisseur won. De Europese première van de film was op CPH:DOX, waar hij streed om de NEXT: WAVE AWARD. Hints volgt momenteel een masteropleiding aan de afdeling Drama van de Estse Academie voor Muziek en Theater.
In de rooksauna vertellen vrouwen hun geheimen
Het eeuwenoude rooksaunaritueel is in Estland een moment om te spreken over vrouwenkwesties die doorgaans verborgen blijven. Regisseur Anna Hints, zelf een doorgewinterde saunaganger, wijdt er met Smoke Sauna Sisterhood een hypnotiserende film aan. Hier een interview met Anna Hints
auteur: Belinda van de Graafs
datum: DONDERDAG 30 NOVEMBER 2023
website: https://www.trouw.nl/cultuur-media/smoke-sauna-sisterhood-in-de-rooksauna-vertellen-vrouwen-hun-geheimen~bdccc2c5/
Ik was elf jaar toen mijn opa overleed en ik samen met mijn oma naar de rooksauna ging”, vertelt Anna Hints (41). “Ik herinner me dat mijn oma opeens begon te vertellen over het overspel van opa, dat hij zelfs een tijdje bij een andere vrouw had gewoond. Ze vertelde hoe moeilijk dat voor haar was geweest.”
De ervaring met oma, die tijdens het rooksaunaritueel haar hart luchtte en daar zichtbaar van opknapte, maakte diepe indruk op Hints. Het is een van de gebeurtenissen die haar inspireerde bij het maken van Smoke Sauna Sisterhood. In de documentaire richt ze haar camera op de magische rooksaunatraditie die sinds 2014 op de Werelderfgoedlijst van Unesco staat, en in Estland nog steeds dagelijkse praktijk is.
Smoke Sauna Sisterhood, door Estland afgevaardigd naar de Oscars, is ook een intieme film over vrouwelijkheid en solidariteit, gemaakt bij een temperatuur van 80 graden Celsius. Geen eenvoudige klus, vertelt de regisseur.
Diep in de bossen staat een houten hut waar vrouwen samenkomen om zich onder te dompelen in de rituelen.
Terwijl ze in de sauna water over de hete stenen gieten en elkaars ruggen masseren met bosjes bladeren, komen de verhalen los. Vrijuit praten ze over het vrouwenlichaam. Ze lachen met elkaar om het opgelegde schoonheidsideaal dat vrouwen langs de meetlat legt van het traditionele supermodel met wespentaille, lang blond haar en rechte tanden.
Anna Hints laat ondertussen de werkelijkheid zien. In de sauna zien we oude en jonge lichamen, kleine en grote borsten. Hier een litteken, daar een puistje. De vrouwen praten over kinderen willen of juist niet. Over zwanger zijn en de pijn van het baren. Alles komt ter sprake. Abortus. Borstkanker. Menstruatie. Dickpics.
Seks gebaseerd op porno. Huiselijk geweld. Verkrachting. ‘Ik was zestien jaar en aan ’t liften’, zo begint een van de vrouwen het verhaal van haar verkrachting.
Was u verrast door de verhalen die de vrouwen elkaar in de rooksauna vertellen?
Anna Hints: “Aan de ene kant niet, want ik ga al van kleins af aan naar de rooksauna. Ik ben in Estland opgegroeid met die traditie en maak deel uit van de zusterschap, zoals we het noemen. Ik ken de kracht van de rooksauna, van de emoties die loskomen en van het lichamelijke en geestelijke reinigingsritueel. Daarom ben ik de film ook gaan maken.
“Wat me wel heeft verrast, is dat er nog steeds zo veel dingen zijn die we verborgen houden. Dat er nog steeds zo veel pijn en schaamte is. Ik denk aan de schaamte rond abortus. Ook was ik verrast door de grote hoeveelheid vrouwen die op de een of andere manier te maken heeft gekregen met seksuele intimidatie.”
Hoe heeft u er bij het filmen voor gezorgd dat de naakte vrouwenlichamen niet worden geseksualiseerd?
“Dat was voor mij een heel belangrijk punt: een plek creëren waar de vrouwen zich veilig voelen. Voorafgaand aan de opnamen heb ik met de cameraman testopnamen gedaan op mijn eigen lichaam. Om te kijken wat veilig voelde, en om een filmtaal te vinden. Sommige vrouwen hadden er geen moeite mee om naakt in beeld te verschijnen. Andere vrouwen wilden niet met hun gezicht in beeld. We hebben met alle wensen rekening gehouden. Tijdens de opnamen zat ik vaak zelf tussen de vrouwen in de rooksauna. Zo kon ik alles goed controleren. Het resultaat is een mozaïek van allerlei soorten vrouwenlichamen.”
Hoe was het om in zulke extreem hete omstandigheden te filmen?
“Met een temperatuur van 80 en soms 90 graden Celsius moesten we heel goed voorbereid zijn. Een rooksauna wordt eerst met hout opgestookt. Er is geen schoorsteen, dus het wordt binnen heel rokerig. Er slaat een roetlaag neer op de wanden. Na een uur of zes is de sauna goed opgewarmd. Door een raam of deur te openen verdwijnt de rook, en kun je naar binnen. Om de camera te beschermen, hebben we hem met ijszakken omhangen. We hebben dus zelf een soort koelingssysteem ontworpen.” Lachend: “Uiteindelijk zijn er wel een paar lenzen gesneuveld, maar dat hebben we op de koop toe genomen.”
De rooksauna is een plek waar vrouwen niet alleen een lichamelijk maar ook een geestelijk reinigingsritueel ondergaan. Hoe komt dat, denkt u?
“Door de rook zijn de houten wanden van de rooksauna zwart geblakerd. Dat heeft een specifieke functie, de rook heeft een zuiverende, antiseptische werking.
Maar er is ook iets anders. Als je de rooksauna betreedt, is het alsof je een donkere, kosmische baarmoeder binnengaat. Zo ervaar ik het althans.
“Iedereen is naakt en iedereen is gelijk in de rooksauna. Het is een warme, veilige omgeving waar herinneringen los komen, en emoties. Praten over wat je hebt meegemaakt en gevoeld, werkt blijkbaar bevrijdend. Er wordt gepraat maar vooral ook geluisterd en getroost. Praten en luisteren zijn in de rooksauna heel wezenlijke dingen. Niet dat je moet praten, je mag ook stil zijn. Stil zijn en luisteren kan ook louterend werken.
“Zoals mijn grootmoeder na de dood van mijn grootvader in de rooksauna vertelde over zijn bedrog en hoeveel verdriet het haar had gedaan. Het was een heel moeilijke tijd geweest, met vier kinderen. Tijdens de rooksaunasessie kwamen bij mijn grootmoeder allerlei emoties los: pijn, schaamte, woede en frustratie.
Toen de vier uur durende sessie voorbij was, voelden we dat mijn grootmoeder vrede had gesloten met mijn grootvader. De rooksauna had haar geholpen om hem de volgende dag in rust te kunnen begraven.”
Ik kan me voorstellen dat de film ook veel reacties losmaakt bij het publiek?
“De reacties zijn tamelijk overweldigend. Sinds ik begin dit jaar in Amerika, op het filmfestival van Sundance, de regieprijs won, reis ik van festival naar festival.
Ik was erbij toen Smoke Sauna Sisterhood hier op het documentaire festival Idfa in première ging. Na afl oop kwamen er drie vrouwen naar me toe. Ze waren door de fi lm met elkaar in gesprek geraakt, hadden emoties met elkaar gedeeld. Drie vrouwen die elkaar voorafgaand aan de film niet kenden en gezamenlijk de bioscoop verlieten.
“Zo heb ik meerdere keren ervaren dat in de donkere bioscoopzaal dezelfde emoties loskomen als in de rooksauna. Tijdens een andere vertoning kwam een Japanse vrouw naar me naar toe. Ze vertelde dat het in haar cultuur niet gewoon is dat mensen zich zo kwetsbaar opstellen. Ze was geraakt, zei ze, en moest duidelijk het een en ander verwerken.”
Je zou bijna vergeten dat er in de film ook wordt gemusiceerd, gezongen, gedanst en uitbundig gelachen.
“Dat is waar, het is niet alleen heilzaam om samen te huilen, maar ook om samen lol te maken, buiten in het bos, tijdens het afspoelen. Door te lachen komen er allerlei sto en vrij in de hersenen die ons een gelukkig gevoel geven.
“Soms sta ik ervan te kijken, hoe alles samenkomt in dat houten hutje in het bos waarin je al het vuil uit zweet. Ik heb dit jaar met mijn film de hele wereld rondgereisd, gisteren ben ik uit New York gekomen, morgen reis ik door naar Polen. Ik zie ernaar uit om thuis alle indrukken te verwerken. Ik weet wel waar ik met Kerstmis ben: in de rooksauna.”
‘Sommige mensen zijn één brok ijs’
In documentaire Smoke Sauna Sisterhood leggen vrouwen hun diepste leed bloot: ‘Sommige mensen zijn één brok ijs’ kopt het Parool
Anna Hints maakt van de bioscoop een sauna in haar overdonderend intieme documentaire Smoke Sauna Sisterhood, waarin een groep vrouwen hun ziel blootlegt. ‘Alles was gebaseerd op vertrouwen en wederzijdse steun.’
auteur: Joost Broeren-Huitenga
datum: 29 november 2023
website: https://www.parool.nl/kunst-media/in-documentaire-smoke-sauna-sisterhood-leggen-vrouwen-hun-diepste-leed-bloot-sommige-mensen-zijn-een-brok-ijs~b0c88238/
In een idyllische boshut komen groepjes vrouwen bij elkaar voor een tijdloos ritueel: de rooksauna. Tussen de beschermende muren en omhuld door rook leggen ze hun diepste leed bloot. Ze spreken over vrouw-zijn in een mannenwereld, over fnuikende schoonheidsidealen, over verwaarlozing, miskramen en seksueel geweld. Binnen de Estse rooksaunatraditie, opgenomen in de Unescolijst van immaterieel erfgoed, was je niet alleen je lichaam maar ook je ziel, aldus de Estse regisseur Anna Hints (41). Met haar documentaire Smoke Sauna Sisterhood wil ze van de bioscoop ook zo’n sauna maken.
Smoke Sauna Sisterhood is een zeldzaam intieme film. Hoe creëerde u dat vertrouwen?
“Dat begint met hoe we de film maakten, het hele proces was gebaseerd op vertrouwen en empathie. Ik ben opgegroeid met de rooksauna, ik ben zelf onderdeel van een sisterhood, daar begint het mee. Ik heb iedereen op voorhand heel duidelijk uitgelegd dat we diep zouden gaan, naar de échte shit, en ik ben de reis aangegaan met degenen die daar ook voor voelden. Ik heb nooit geprobeerd iemand om te praten – aan dat principe wil ik de rest van mijn carrière vasthouden. Dat klinkt misschien basaal, maar veel te vaak gaat het niet zo in de filmwereld.”
Was het een uitdaging die intimiteit te behouden met een camera in de ruimte?
“De uitdaging was vooral om ervoor te zorgen dat de gaze van de film deze vrouwen niet zou seksualiseren, ook al zijn ze de hele film lang naakt. We moesten niet alleen emotioneel een veilige ruimte creëren, maar ook audiovisueel. Alles was gebaseerd op vertrouwen, op wederzijdse steun. Ook fysiek, trouwens: zo’n sauna wordt bloedheet en sessies duren soms uren, dus als iemand eruit wilde dan gebeurde dat. En dat gold ook voor de techniek – als de camera lucht nodig had, gingen we naar buiten.”
Hoe merk je dat een camera moet ademen?
“Hij gaat rare geluidjes maken! De cameraman moest handschoenen met koelelementen dragen, omdat hij anders de camera niet aan kon raken, zo heet werd dat ding. En de lens kon niet zomaar van buiten naar binnen, die moest langzaam met de sauna mee opgestookt worden.”
Water is een belangrijk motief – de film begint met ijs en eindigt met stromend water.
“Dat is heel bewust. De mens bestaat grotendeels uit water, en mijn oma zei altijd dat een trauma ons van binnen bevriest. Sommige mensen zijn één brok ijs. Maar dat ijs kan altijd weer smelten, weer gaan stromen, als er maar warmte bij kan komen.”
U haalt in de film ook zelf een traumatische herinnering op.
“Dat was eigenlijk niet de opzet – mijn rol was om te luisteren, écht te luisteren naar wat deze vrouwen te vertellen hebben. Maar het gebeurde toch; dat is wat de intimiteit en de energie van de sauna doen. We hebben als mens een elementaire behoefte aan verbinding met anderen, en de enige manier om die te creëren is door je kwetsbaar op te stellen. Dat is wat ik, samen met de saunatradititie, van mijn oma meekreeg: de moed om kwetsbaar te zijn, om je leed te delen, en om te luisteren naar het leed van anderen, ook als dat ongemakkelijk is om te horen.”
Het is er te klein, donker en vooral te heet om te filmen, waarschuwen collega’s Anna Hints. En hoe krijg je de vrouwen zo op hun gemak dat ze zich niet belemmerd voelen door jou en je cameraploeg? De Estse documentairemaakster is echter vastbesloten: ze wil haar debuutfilm situeren in een rooksauna, waar vrouwen elkaar ontmoeten, verzorgen en aanhoren.
Toen ze elf jaar oud was, overleed haar grootvader, vertelde Hints onlangs in dit interview. Samen met haar oma, tante en nicht ging ze toen naar een rooksauna. Grootmoeder deelde daar dat hij haar jarenlang had bedrogen met een ander. Ze gooide al haar pijn en verdriet eruit, sloot vervolgens vrede met haar overleden echtgenoot en was toen in staat om hem waardig naar zijn laatste rustplaats te begeleiden.
In een sauna, stelde de jonge Anna Hints vast, kun je dus niet alleen het vuil van je lichaam wassen, maar ook je ziel reinigen. Dat is meteen ook het uitgangspunt voor Smoke Sauna Sisterhood (88 min.). De film, waarmee ze begin 2023 een regieprijs won op het Amerikaanse Sundance Film Festival, verbeeldt en verklankt op zinnenprikkelende wijze de rooksaunatraditie van Vana-Võromaa in het Zuidoosten van Estland.
In de beslotenheid van zo’n kleine sauna, ergens in de Estse natuur, kunnen de vrouwen hun diepste zielenroerselen met elkaar delen: (niet) aantrekkelijk zijn voor mannen, ziek worden, alleen blijven, verliefd blijken op een andere vrouw, ouders trotseren, abortussen ondergaan, seksueel geweld overleven, gaan scheiden en afscheid nemen van je kind. Ieder brengt zijn eigen verhaal mee, hoewel sommigen alleen luisteren en bekrachtigen.
Als zusters tonen ze zich aan elkaar. Naakt, kwetsbaar en bezweet brengen de vrouwen hun trauma’s onder woorden, in de hoop ze zo onschadelijk te maken. Hints en haar cameracrew zitten hen intussen ongelooflijk dicht op de huid, al blijven ze zelf verscholen in de duisternis. Rituelen spelen een essentiële rol. Net als bezwerende chants. ‘We zweten alle pijn uit,’ declameren ze bijvoorbeeld, steeds luider. ‘We zweten alle angst uit.’
Tussendoor lopen de vrouwen door de sneeuw naar een wak in een nabijgelegen meertje, waarin ze een ijskoude duik nemen. Of ze genieten juist van de voorjaarszon en zingen bloot, liggend in het gras, ontspannen een lied. Ze vormen een zusterschap – in werkelijkheid overigens bestaande uit zo’n 25 vrouwen, gefilmd in vijf verschillende sauna’s – dat door deze knap gemaakte, bijzonder sfeervolle en zeer intieme documentaire nog eens wordt geheiligd.
Wasbeurt voor de besmeurde vrouwenziel
Op de website van Karin Wolds schrijft zij een recensie van de film voor de Filmkrant:
Stap mee in een Estlandse rooksauna, waar vrouwen traditiegetrouw niet alleen hun lichaam wassen, maar ook hun ziel reinigen en sterken. Deze intieme documentaire maakt de bioscoop tot zweethok waar de besmeurde vrouwenziel een stevige schrobbeurt ondergaat.
Eén keer eerder heb ik meegemaakt dat een documentaire een zo sterke fysieke reactie opriep als Smoke Sauna Sisterhood. Dankzij de fantastische horrordoc Leviathan (2012), over leven en dood aan boord van een visserschip op de Atlantische Oceaan, strompelde ik een decennium terug – ook tijdens IDFA – zeeziek de bioscoop uit.
Dit keer is het de van het Estse platteland afkomstige regisseur Anna Hints die me van slag bracht, met haar documentairedebuut dat de bioscoop niet tot schip maar tot sauna vertimmert. Een Estlandse rooksauna om precies te zijn.
Met vijf vrouwen stapt de kijker een zweetkamer binnen in een idyllisch gelegen boshut bij een meertje, waar kommetjes water op de met een haardvuur verwarmde, gloeiendhete stenen worden gegoten. Een traditie die van generatie op generatie is doorgegeven. Om daar te kunnen filmen viel nog niet mee: de lenzen moesten geleidelijk opwarmen met de sauna, om na zes uur hun maximale hitteniveau te bereiken. De cinematograaf moest handschoenen aan om zich niet aan de metalen behuizing te branden.
Luisterend oor
Op vergelijkbare wijze stijgt de temperatuur tijdens de serie intieme wasbeurten, waarbij de persoonlijke verhalen van steeds dieper uit de ziel lijken te worden losgeweekt. Van meer algemene opmerkingen over vrouw-zijn in een mannenwereld, verwachtingen van familie en door moeders doorgegeven lessen, verschuift de aandacht naar intiemere onderwerpen als een door schoonheidsidealen aangetast zelfbeeld, dienstbaarheid en ontplooiing, de eerste kus van een man of vrouw, dickpics en dromen.
In de laatste fase komen taboes aan bod rond emotionele verwaarlozing, mishandeling, afgebroken zwangerschappen en het bevallen van een doodgeboren kind om uiteindelijk uit te monden in een zeer pijnlijke ontboezeming van – zo bleek pas na lezing van interviews achteraf – de regisseur zelf.
Dat Hints zelf als deelnemer in de sauna plaatsnam is nergens in de film expliciet gemaakt, maar hoe persoonlijk deze louterende documentaire is, voel je aan alles. Tegelijk laat Hints de getuigenissen in de sauna het persoonlijke overstijgen, tot een universeler niveau van herkenbare verhalen over wat het betekent om als ziel met een vrouwenlijf te zijn gezegend. Dat komt omdat we alleen het gezicht zien van de gastvrouw die de sauna runt. Zij stelt soms een vraag, maar vormt vooral het luisterend oor voor de bezoekers. Later in de film is er nog één vrouw die ervoor kiest haar gezicht wel te tonen; niet toevallig gaat haar verhaal over uit de kast komen.
Mystieke dimensie
Van de andere vrouwen zien we alleen delen van hun lijven, dichtbij en vanzelfsprekend. Met haar aanpak respecteert Hints niet alleen de privacy van de deelnemers en de intimiteit van de sauna; het buiten beeld laten van de gezichten heeft als welkom bijeffect dat de afzonderlijke lichamen, stemmen en gedeelde verhalen samen lijken te smelten tot één grote, archetypische vrouwenziel. Een sleutelzin, waar deze film tegen ageert, vat kernachtig samen hoe aan vrouwen toegeschreven kwaliteiten in een stereotiepe mannenmaatschappij worden gekleineerd: “Je liefde laten blijken is zwak.”
Ritme en tijd vormen twee andere belangrijke motieven in de film. De wasbeurten, rustperiodes en gesprekken in de sauna worden regelmatig afgewisseld met een gang naar buiten, de frisse lucht en natuur in: voor een onderdompeling in het bevroren meertje, om te zingen en dansen bij accordeonmuziek, om samen te liggen chillen in het gras. In die pauzes zien we de seizoenen voorbijtrekken; van winter wordt het zomer en herfst. Er wordt gelachen, er is een sneeuwballengevecht, er wordt zelfgerookt spek gegeten.
Ook duikt er buiten een (groot)moeder op, die het spek helpt opbinden en roken. Haar geest keert vervolgens vaker terug, omgeven door digitaal bewerkte rook- en mistslierten, om te vertellen hoe het vroeger ging, hoe haar leven als vrouw was, wat de traditie van de rooksauna behelst, hoe de doden er werden gewassen en hoe die er nu nog steeds worden opgeroepen. Met de shots van klaterende waterspetters en de dampen van de sauna roept Hints zo de historische, mystieke dimensie op van de saunatraditie. Die sfeer wordt ondersteund door etherische klanken op de geluidsband, van de IJslandse muzikant Edvard Egilsson en de elektronische volksmuziek-fusionband Eeter, waarin Hints zingt.
Ritmisch zijn ook de massages en het pijnuitdrijvingsritueel met bosjes samengebonden bladeren, de vrouwenstemmen die afstemmen op eenzelfde toon om een krachtig, bezwerend geluid te uiten: “We zweten al deze angst en pijn uit!” Met haar hyperpersoonlijke film behekst Hints de kijker zo in de beste zin des woords.
